“ਘਰ ਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਬਲਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਗੋਹਾ-ਕੂੜਾ ...”
(2 ਦਸੰਬਰ 2020)

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸਤਕ ਦਿੰਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੁਸੀਨ ਯਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਪਲ ਬਣਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਨੇ, ਹੌਸਲਾ ਵੀ ਅਤੇ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ ਵੀ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ।

ਗੱਲ ਸਾਲ 1997-98 ਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿਖੇ ਸੀਨੀਅਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਬੱਚਤ ਅਫਸਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਰੋਸ ਧਰਨਿਆਂ, ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਦਾ ਇੰਨਾ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਮੰਤਰੀਆਂ ਦਾ ਘਿਰਾਉ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਨੌਬਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਝੰਬੇ ਪਏ ਟਰੇਂਡ ਅਧਿਆਪਕ ਟੈਂਕੀਆਂ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਲਈ ਗਿੜਗਿੜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਭਟਕਣਾ, ਮਾਯੂਸੀ, ਗੁਰਬਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਤਪਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ’ਤੇ ਬੱਚੇ ਗੋਦੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਧਿਆਪਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਸ਼ ਮੁਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਸੈਨਿਕ ਵੈੱਲਫੇਅਰ ਅਫਸਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਭਲਾਈ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦਾ ਨੁਮਾਇੰਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਕੇ ਚੋਣ ਕਮੇਟੀ ਗਠਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਸਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿੱਖਿਆ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕਮੇਟੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਮੈਰਿਟ ਲਿਸਟ ਬਣਾ ਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਫਤਰ ਨੂੰ ਭੇਜੇਗੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀਆਂ ਮੈਰਿਟ ਲਿਸਟਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਫਾਈਨਲ ਚੋਣ ਹੋਵੇਗੀ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਾਂਗ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਫਤਰ ਪੁੱਜਿਆਂ ਤਾਂ ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡੀ.ਸੀ. ਦਫਤਰ ਦਾ ਕਰਮਚਾਰੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੱਤਰ ਦੇਣ ਲਈ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੱਤਰ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵਲੋਂ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਾਈ ਸੀ। ਨਵੀਂ ਫਰਜ਼ਾਂ ਭਰਪੂਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਹਸਾਸ ਵੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਕਿ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਅਹਿਮ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇ ਯੋਗ ਸਮਝਿਆ ਹੈ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਕੰਮ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਚੱਲਣਾ ਸੀ। ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਹਿਮਤੀ ਬਣੀ ਕਿ ਦੁਪਹਿਰ ਤਕ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੀ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲਈ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਦਫਤਰ ਦੇ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾਏ ਜਾਣਗੇ। ਸੈਨਿਕ ਵੈੱਲਫੇਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ, ਵੈੱਲਫੇਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਅਤੇ ਬੈਕਵਰਡ ਕਲਾਸਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹਿਤਾਂ ’ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰਨਾ, ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਸਮੂਹ ਉਮੀਦਵਾਰਾਂ ਦੇ ਹਿਤ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਂਦਿਆਂ ਦਸ ਕੁ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਕਮੇਟੀ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਲੜਕੀ ਪੇਸ਼ ਹੋਈ। ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆਂ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਚੱਜ ਨਾਲ ਹੱਸਿਆਂ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਸ ’ਤੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੀ ਝੜੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕੁੜੀ ਬੌਂਦਲ ਜਿਹੀ ਗਈ। ਕੁੜੀ ਨੇ ਗੱਚ ਭਰ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਜੀ, ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਬੇਨਤੀ ਹੈ। ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਗੁਜ਼ਰ ਗਏ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿੰਮੀਦਾਰ ਕੋਲ ਸੀਰੀ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਭੈਣਾਂ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਹੈ। ਘਰ ਦਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਬਲਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੈਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਗੋਹਾ-ਕੂੜਾ ਕਰਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਾਂ। ਉਸ ਜਿਮੀਦਾਰ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਮੇਰਾ ਬਾਪੂ ਸੀਰੀ ਰਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੀਰੀ ਰਲਣ ਵੇਲੇ ਲਿਆ ਕਰਜ਼ਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਮੋੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਮਾਂਵਾਂ ਧੀਆਂ ਰਲ ਕੇ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਾਂ।”

ਕੁੜੀ ਨੇ ਚੁੰਨ੍ਹੀ ਦੇ ਲੜ ਨਾਲ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਦਰਦ ਭਰੀ ਵਿਥਿਆ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਤੋਰਿਆ, “ਆਹ ਵੇਖੋ ਜੀ ਮੇਰੇ ਹੱਥ। ਨਹੁੰਆਂ ਵਿੱਚ ਗੋਹਾ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੱਥ ਵੀ ਗੋਹੇ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਪਏ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਮੈਥੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਰਤੀਆਂ ਸਬੰਧੀ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛ ਲਵੋ, ਜਿਹੜੇ ਚੱਜ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਨੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਬੰਧੀ ਵੀ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ਹਾਂ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਊਰੀ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਸੁੱਝਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।”

ਕੁੜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਜਿਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਛਲਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਆਪ ਕੁੜੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਨਾਲ ਝੰਜੋੜਿਆ ਜਿਹਾ ਗਿਆ। ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਅੱਜ ਮਾੜੇ ਦਿਨ ਨੇ ਤਾਂ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਣਗੇ। ਹਨੇਰੇ ਪਿੱਛੋਂ ਚਾਨਣ ਵੀ ਤਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਹਾਰੋ।”

ਚੋਣ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮੈਂਬਰ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛਿਆ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਸੱਚ ਵਰਗਾ ਝੂਠ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਕੋਲ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂਨੂੰ ਡੀ.ਸੀ. ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।” ਇੰਜ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਨੰਬਰ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਕੁੜੀ ਦੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੰਬਰ ਚੰਗੇ ਸਨ। ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੈਟਾਗਰੀ ਦਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਭ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਲੈਂਦਿਆਂ ਬੀਤ ਗਏ। ਮੈਰਿਟ ਲਿਸਟ ਡੀ.ਪੀ.ਆਈ. ਦਫਤਰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਿਆਂ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨੇ ਰੁਕਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਰੁਕਦਿਆਂ ਹੀ ਅਦਬ ਨਾਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂਨੂੰ ਸਿਆਣਿਆ ਜੀ ਤੁਸੀਂ?” ਮੇਰੇ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਣ ’ਤੇ ਉਹਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਉਹੀ ਹਾਂ ਜੀ ਮੈਂ, ਜਿਹਨੇ ਅਧਿਆਪਕ ਚੋਣ ਕਮੇਟੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਦਾ ਰੋਣਾ ਰੋਇਆ ਸੀ। ਗੋਹੇ ਕੂੜੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ...। ਤੁਸੀਂ ਮੈਂਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਆਉਣ ਦੀ ਆਸ ਸਬੰਧੀ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਸੱਚੀਂ ਸਰ, ਥੋਡੇ ਬੋਲ ਮੈਂ ਬੜੀ ਵਾਰ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਸਰ, ਮੇਰੀ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।”

ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਹ ਮੇਰੇ ਹਸਬੈਂਡ ਨੇ। ਇਹ ਵੀ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ। ਸੱਚੀਂ ਸਰ, ਹੁਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਚਾਨਣ-ਚਾਨਣ ਹੈ। ਪੇਕੀਂ ਮੇਰੇ ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖੀਦੈ। ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਮੈਂਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਸੱਚੀਂ ਸਰ ... ਤੁਸੀਂ ...।” ਕੁੜੀ ਦੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅੱਥਰੂ ਛਲਕ ਆਏ ਸਨ।

ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਛਲਕਦੇ ਅੱਥਰੂਆਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਨਿਕਲੇ ਅੱਥਰੂਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਅਸਮਾਨ ਦਾ ਅੰਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਕੂਨ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਕੁੜੀ ਦਾ ਸਿਰ ਪਲੋਸ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

*****

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2441)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)