“ਵੈਸੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਏ.ਸੀ. ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਜੋ ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਉਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ...”
(13 ਅਪਰੈਲ 2023)
ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਠਕ: 198.

ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਜਮਾਤੀ ਡਾ. ਪ੍ਰੇਮ ਖੋਸਲਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਆਇਆ ਕਿ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਸ ਗੱਲ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗ ਹੈ ਤੇ ਕੌਣ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਦੋਸਤ ਦਾ ਸੱਦਾ ਸੀ ਤੇ ਬੱਸ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ, ਛੇਤੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰ ਲੈਣਾ ਤੇ ਇਸੇ ਆਦਤ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਮੈਨੂੰ ਹਾਣ ਦੀ ਨਾ ਜਾਪੇ, ਪਾਸੇ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਹਾਣ ਤੋਂ ਭਾਵ, ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ। ਉਂਜ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਸਥਾ, ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਂ ਅਮਾਨਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਪਰ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਿਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਭਿਣਕ ਪੈ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ‘ਲਾਲ ਸਲਾਮ’ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ‘ਵਾਹਿਗੁਰੂ’ - ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਤੇ ਕੰਮ ਦਾ। ‘ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੋ ਕੀ ਰੰਗ ਕੀ ਕੀ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਹਾਇ ਪਰ ਕਿਰਦਾਰ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਫਾਸਲਾ।’ ਇਹ ਫਾਸਲਾ ਤਕਲੀਫ ਦੇਹ ਹੈ।

ਜੋ ਪੱਖ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਟੋਲ੍ਹਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਵੀ ਥਾਂ ਤੋਂ, ਜਿਸ ਵੀ ਪਲ, ਕੁਝ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਲਸਾ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵਿਸਾਰੀ, ਅੱਜ ਤਕ ਮੇਰੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਖਿੜਕੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਰੌਸ਼ਨਦਾਨ ਵੀ ਓਨੇ ਹੀ ਅਹਿਮ ਹਨ, ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਇਹ ਗਾਇਬ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਖਿੜਕੀਆਂ ਭਾਵੇਂ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ, ਪਰ ਗਲੀ ਵੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਨੇ। ਖਿੜਕੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਬੰਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸੁਪਨਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਇਹ ਨਿਮਨ ਮੱਧਵਰਗੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਕੁਝ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਨੂੰ, ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਖਿੜਕੀ ਸਿੱਧੀ ਗਲੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਦਾ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ।

ਜਲੰਧਰ ਆ ਕੇ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਪੱਧਰ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮਤੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨਿਟ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਮਝ ਪਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇਣ ਦਾ ਸਬੱਬ ਪਟਿਆਲੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਸਟੱਡੀ ਸਰਕਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੋਸਲਾ ਤਾਂ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਜਿਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਟੱਡੀ ਸਰਕਲ ਚਲਦਾ ਸੀ, ਡਾ. ਪਿਆਰਾ ਲਾਲ ਗਰਗ, ਬਤੌਰ ਸਟੇਟ ਕਨਵੀਨਰ ਵਜੋਂ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਟੀਮ ਐਲਾਨੀ ਗਈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਨਵੀਨਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਇਹ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ, ਇਹ ਗਠਨ ਸਾਲ 1990 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਬਤੌਰ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਰਕਾਰੀ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਿਆਂ ਦੋ-ਕੁ ਸਾਲ ਹੀ ਹੋਏ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ, ਦੂਰ ਪਰੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ। ਵੈਸੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਬਿਰਾਦਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰਭਜਨ ਖੇਮਕਰਨੀ, ਜੋ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਬਠਿੰਡੇ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸੀ, ਬਦਲੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਏ ਸਨ। ‘ਲੋਕ ਲਿਖਾਰੀ ਸਭਾ’ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਬੱਬੀਂ ‘ਮਿੰਨੀ’ ਤ੍ਰੈਮਾਸਿਕ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ‘ਲੋਅ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਰ ਪਰਮਿੰਦਰ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਛਪਾਈ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਨਵੀਨਰ ਥਾਪੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕਾਫੀ ਮੋਕਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕਨਵੀਨਰ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਨਾਮਜ਼ਦ ਹੋਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ। ਬਹੁਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਸੰਸਥਾ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਨਾਲ, ‘ਸਾਖਰਤਾ’ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਜੋ ਸੀ।

ਇਸ 1990 ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਪੱਧਰੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਤੇ ਸਭ ਨੂੰ ਮੰਤਵ ਸਮਝਾ ਕੇ, ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਪੱਧਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਗਠਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਗਰੋਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵੇਲੇ, ਇਹ ਟੀਚਾ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੱਧੀ ਅਬਾਦੀ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਦਲਿਤਾਂ, ਆਦੀ ਵਾਸੀਆਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਦਤਰ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1978 ਨੂੰ ‘ਨੈਸ਼ਨਲ ਅਡਲਟ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ’ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਜਦੋਂ 1986 ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਨੀਤੀ ਬਣੀ ਤਾਂ ਹਾਲਤ ਸੰਤੋਸ਼ਜਨਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ ਤੇ ਉੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਰੁਣਾਕੁਲਮ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੌ ਫੀਸਦ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ। ਕੇਰਲਾ ਦਾ ਉਹ ਮਾਡਲ ਸਮਝ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਅਦਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਕੁਝ ਵੀ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਹੀ, ਇਸ ਲਈ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੋ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਭਾਵਨਾ ਤਹਿਤ ਅੱਗੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਗਿਆ।

ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਮੈਡੀਕਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮੈਡੀਸਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸਾਖਰਤਾ ਦੀ ਗੱਲ, ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ, ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਕੇ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਰਨਾ ਅਹਿਮ ਅੰਸ਼ ਹਨ।

ਸਾਖਰਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਸੀ ਸਾਖਰਤਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਹੌਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਗੀਤਾਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਗੱਲ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਿੱਖਣਾ-ਸਿਖਾਉਣਾ ਅਹਿਮ ਮਨੁੱਖੀ ਕਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ‘ਮੈਂ ਕੀ ਲੈਣਾ ਪੜ੍ਹਕੇ, ਕੀ ਡੀ.ਸੀ. ਲੱਗ ਜਾਵਾਂਗਾ?’ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨੌਕਰੀ ਤਕ ਸਮੇਟ ਦੇਣਾ। ਸਾਖਰਤਾ ਅੱਖਰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤੀਸਰੀ ਅੱਖ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਅੱਖ। ‘ਵਿਦਿਆ ਵਿਚਾਰੀ ਤਾਂ ਪਰਉਪਕਾਰੀ’ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਸਮੇਟੀ ਬੈਠੀ ਹੈ। ਨਾਟਕਾਂ-ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਤਕਰੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਭ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਾਲਤ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਰਹੱਦੀ ਹਾਲਤ ਕਰਕੇ, ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਕੰਮ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਇੰਨਾ ਕੁ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਤਹਿਤ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਫਾਰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਕੁੱਲਵਕਤੀ ਸਾਖਰਤਾ ਮਿਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ। ਕੰਮ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਤਰਜ਼ ’ਤੇ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ।

ਇੱਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰਾ ਪੜਾਅ ਸੀ, ਜਦੋਂ 15 ਤੋਂ 35 ਸਾਲ ਦੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਖਰ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਕੰਮ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਸਵੇਰੇ ਕੰਮ ’ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਦਿਹਾੜੀ ਤੋਂ ਮੁੜ ਕੇ ਸ਼ਾਮੀਂ। ਵਰਨਾ ਦਿਹਾੜੀ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਚੁਣਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਿਆਣਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦਿਹਾੜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਵੇਗਾ ਹੀ। ਕੌਮੀ ਅਡਲਟ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਨਾਕਾਮਯਾਬੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇਹੀ ਸੀ। ਦੂਸਰੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਵੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਕੁਝ ਕੁ ਖੇਤਰ ਚੁਣੇ ਗਏ, ਜੋ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਨਵੀਨਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੈਂ ਰਾਜ ਪੱਧਰੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਰਿਹਾ।

ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭਾਵੇਂ ਕੰਮ ਸੀਮਤ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਪਰ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਟੀਮ ਬਣ ਗਈ। ਇੱਕ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਾਈ.ਪੀ. ਗੁਪਤਾ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਲਗਾਵ ਰੱਖਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਮੰਚ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਿਆ। ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਸਿਹਤ ਵਿਭਾਗ ਵਿੱਚ ਚੀਫ ਫਾਰਮਾਸਿਸਟ, ਪੁਰਸ਼ੋਤਮ ਲਾਲ ਨੇ ਸਿਹਤ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ‘ਸਾਥੀ’ ਸੰਸਥਾ ਬਣਾ ਕੇ ਵਾਗਡੋਰ ਸੰਭਾਲੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਵੈ-ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਕਾਸ ਮੰਚ, ਕਿਰਨ, ਮਿਸ਼ਨ ਆਗਾਜ਼ ਆਦਿ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ‘ਜੁਆਇੰਟ ਐੱਫ’ ਨਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਿਆ ਗਿਆ।

ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮਤੀ ਦੀ ਦੇਸ਼ ਪੱਧਰੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਮਗਰੋਂ ਸੰਮਤੀ ਤੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਭਰਵੀਂ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋਈ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਮੁਹਿੰਮ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਦੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਚੋਣ ਹੁੰਦੀ।

ਇਸੇ ਸਾਖ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਮਿਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਸਾਲ 2004 ਨੂੰ ‘ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਵਰ੍ਹਾ’ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੋਇਆ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਰਟੀਕਲ 51 ਏ ਤਹਿਤ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤੇ ਅੰਨ੍ਹਵਾਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਾ ਲੱਗ ਕੇ, ਸ਼ੰਕਾ ਨਿਵਾਰਣ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣੇ।

ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਤਹਿਤ ਇੱਕ ਰਾਜ ਪੱਧਰੀ ਚੇਤਨਾ ਰੈਲੀ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਹੋਈ। ਦੋ ਵੈਨਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵੀਹ ਦੇ ਕਰੀਬ ਕਿਤਾਬਚੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ, ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਾਪੇ।

ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹੀ ਉਠਾਉਂਦੀ, ਦੌੜਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਸੂਹ ਮਿਲੇ, ਉੱਥੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਸਿਖਲਾਈ ਸਕੂਲਾਂ-ਕਾਲਜਾਂ ਜਾਂ ਟਰੇਨਿੰਗਾਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ, ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਅਨਪੜ੍ਹ, ਹਰ ਇੱਕ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਤਜਰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਧਾਰਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇਕਰ ਆਪਣੇ ਰੌਸ਼ਨਦਾਨ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮਤੀ, ਜੋ ਕਿ ਸਬੱਬੀਂ ਮੇਰੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਇਸਦੇ ਲੜ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਲੋਕ ਮੰਚਾਂ ’ਤੇ ਬੋਲਣ ਦਾ ਹੀਆ ਅਤੇ ਤਜਰਬਾ ਸੰਮਤੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰਤ ਗਿਆਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਮਤੀ ਦੀਆਂ ਟਰੇਨਿੰਗਾਂ ਨੇ, ਜੋ ਨਵਾਂ ਗੁਰ ਸਿਖਾਇਆ ਉਹ ਸੀ, ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ/ਟਰੇਨਿੰਗ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਨੂੰ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਭੇਜਣਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣੀ ਗਈ, ਉਸ ਦੇ ਸ਼ੰਕੇ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਏ। ਮਤਲਬ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੋਤਾ ਨਾ ਰਹੇ, ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣੇ। ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ - ਮਤਲਬ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ। ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਤੇ ਕੁਝ ਸਿਰਜਣ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੱਖੀ, ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਆਯੋਜਿਤ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਇਸੇ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ।

ਕਥਾ ਹੈ ਇੱਕ। ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਧ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੁਟੀਆ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਸਾਧ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਚਾਹ ਦੀ ਟਰੇਅ ਲੈ ਆਇਆ। ਇੱਕ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਪਿਆਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਧ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਪਾਉਣ ਲੱਗਿਆ। ਪਿਆਲਾ ਭਰ ਗਿਆ ਪਰ ਸਾਧ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ, “ਹੁਣ ਬੱਸ ਕਰੋ, ਪਿਆਲਾ ਪੂਰਾ ਭਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਚਾਹ ਬੇਕਾਰ ਡੁੱਲ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ।”

ਸਾਧ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਬੋਲਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਪਿਆਲਾ ਖਾਲੀ ਕਰਕੇ ਆਉ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਬੇਕਾਰ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ।”

ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਚੌਖਟੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਉਹੀ ਗੱਲ ਕਿ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਣਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖ ਥਾਂ ਦੇਣਾ। ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇਣਾ।

ਲਿਖਣਾ ਮੈਂ ਨੌਂਵੀਂ-ਦਸਵੀਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਕਾਲਜ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਤੋਂ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਲਮ ਨਵੀਸੀ ਤਕ। ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਮਤਲਬ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਵੱਡੇ ਦਾਇਰੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਰੱਖ ਕੇ, ਜੋ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ। ਅਖਬਾਰ ਜਾਂ ਲਿਖਤ ਇਕ ਪਾਸੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਠੀਕ ਹੈ ਕੁਝ ਲੋਕ ਫੋਨ ਵਗੈਰਾ ਕਰਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਚਰਚਾ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲੋਕ ਮੰਚ ’ਤੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚਰਚਾ ਹੋਵੇ, ਸਰੋਤੇ ਵੀ ਸਵਾਲ ਕਰਨ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਏ.ਸੀ. ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਜੋ ਫ਼ਰਕ ਹੈ, ਉਹੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਝਲਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਰੀ ਬਣਾ, ਵਧਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

*****

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3907)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)