“ਆਪਣੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਕਈ ਜੁਗਾੜਬੰਦੀਆਂ ...”
(16 ਅਪਰੈਲ 2022)
ਮਹਿਮਾਨ: 424.
? ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ
- ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਲੱਲੀਆਂ ਕਲਾਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜਲੰਧਰ ਦਾ ਹੈ। ਜੁਲਾਈ 7 ਸਨ 1951 ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸੱਤਿਆ ਵਤੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਜਗਦੀਸ਼ ਪਾਲ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸੱਤ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਹਾਂ। ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭੈਣ ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਨ, ਇੱਕ ਭੈਣ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਲੰਧਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਪਿੰਡ ਰਹਿੰਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਦੀ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਈ ਮੈਂਬਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਭੀਮ ਸੈਨ ਮੇਹਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੰਨਿਆ ਵਕੀਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਰਾਧਾ ਰਾਮ ਵੀ ਉੱਘੇ ਵਕੀਲ ਸਨ। ਲਾਲਾ ਇੰਦਰਸੇਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਸਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀ ਸਨ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਿਜ, ਹੰਸ ਰਾਜ ਮਹਿਲਾ ਕਾਲਿਜ ਅਤੇ ਕੰਨਿਆਂ ਮਹਾਂਵਿਦਿਆਲਾ ਕਾਲਿਜ ਦੇ ਕਰਤਿਆਂ-ਧਰਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਲਾਲਾ ਚਿੰਤ ਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਲਾਲਾ ਬਾਬੂ ਰਾਮ (ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ) ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਿਜ ਨਾ ਭੇਜਿਆ ਪਰ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਕੇ ਮਾਸਟਰ ਲੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪੜਦਾਦੇ ਦੀ ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਦੇ ਭਰਾ ਮਾਸਟਰ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜਦੋਂ ਛੋਟੇ ਹੀ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮੈਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਸੀ।
? ਭਾਰਤ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਕੀ ਬਣਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ?
– ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਸਾਂ। ਕਲਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਦਾ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਸਾਂ। ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚੋਂ ਫਸਟ ਡਵੀਜਨ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਮੈਂ ਪੰਜਵੀਂ ਤਕ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਛੇਵੀਂ, ਸੱਤਵੀਂ, ਅੱਠਵੀਂ ਲਾਂਬੜਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫਸਟ ਆਇਆ। ਨੌਂਵੀਂ, ਦਸਵੀਂ ਕਾਲ਼ਾ ਸੰਘਿਆ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਪੂਰਥਲਾ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਜ਼ੀਫਾ ਮਿਲਿਆ। ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਫੇਰ ਜਲੰਧਰ ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲਿਜ ਮੈਡੀਕਲ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਾਈਕਲ ’ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਪ੍ਰੀਮੈਡੀਕਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇੰਨੇ ਨੰਬਰ ਨਾ ਆ ਸਕੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਦਾਖਲਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਡੀਕਲ ਵਾਲੀ ਬੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. ਕੀਤੀ। ਹਾਂ, ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਸਾਹਿਤ ਵਲ ਖਿੱਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਕਸਿਮ ਗੋਰਕੀ, ਟੌਲਸਟੌਏ, ਪ੍ਰੇਮ ਚੰਦ, ਟੈਗੋਰ, ਚਾਰਲਸ ਡਿਕਨਜ਼, ਮਾਰਕਸ, ਐਂਗਲਜ਼, ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਅਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ, ਗੁਰਬਖਸ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ, ਵਿਵੇਕਾ ਨੰਦ, ਦਯਾ ਨੰਦ, ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਧਰੇ ਇਹ ਗੱਲ ਘਰ ਕਰ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਨਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਈ ਸਬੱਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਾਂ। ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਸਮਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
? ਫੇਰ ਪਹਿਲੀ ਲਿਖਤ ਦਾ ਸਬੱਬ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ?
– ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ 1973 ਮਾਰਚ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਜਾਅਲੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਗੁੱਲ ਖਿੜਾਏ ਅਤੇ ਮਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਰੀਟਿਆ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਇੰਡੀਆ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ 1978 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਹਿੰਦੀ ਕਸਰ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੇ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨੇ ਅਤੇ ਉਹਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਰੱਜ ਕੇ ਖੱਜਲ਼-ਖੁਆਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਰਕ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮਨ ਪਾਟ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ’ਦੇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ’ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ 1979 ਵਿੱਚ ਛਪੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ‘ਪੰਜਾਬ ਟਾਈਮਜ਼’ ਵਿੱਚ ਛਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਖਬਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੇਜਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ। ‘ਪ੍ਰੀਤ ਲੜੀ’ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਛਾਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੈਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨ’ ਨੇ ਛਾਪਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਰਜਿੰਦਰ ਹਮਦਰਦ ਅਖਬਾਰ ਦਾ ਐਡੀਟਰ ਸੀ। ਬਰਜਿੰਦਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲੀਡਿੰਗ ਕਾਲਮ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ। ਬੱਸ! ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ, ਚੱਲ ਸੋ ਚੱਲ। ਹੁਣ, ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਰਚਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਨਾ ਛਪਿਆ ਹੋਵਾਂ।
? ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਵਿਗੜਦੇ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਕੀ ਰਾਇ ਹੈ?
– ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਸੱਤਿਆਨਾਸ ਸਾਡੇ ‘ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ’ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਾਕਟਰਾਂ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਬੇਲੋੜੇ ਸ਼ਬਦ ਫ਼ਾਨੇ ਵਾਂਗ ਠੋਕ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਰਜਮਾ ਦੇਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪੰਜਾਬੀ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ। ਕਈ ਲੇਖਕ ਵੀ ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਵਿਗੜਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਢੁਕਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦਾ ਬਦਲਵਾਂ ਪਰ ਢੁਕਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਰਜ਼ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਖਾਹਮ-ਖਾਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਅਣਮੇਚਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਠੋਕਣਾ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਨਾਲ ਸਿਰੇ ਦਾ ਧੱਕਾ ਅਤੇ ਗੱਦਾਰੀ ਹੈ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਅਢੁਕਵੇਂ ‘ਗੈਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ’ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇ-ਵਾਹ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਭਰੀ ਦਲੀਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਅਖੇ ਜੀ, ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਐਹੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਘਾੜਤ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀ, ਪੜ੍ਹੀ। ਐਹੋ ਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬੀਮਾਰੀ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਰ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਅੰਦਰ ਉਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚਲੇ ਉੱਪਰਲੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਘਰ ਬਾਹਰ ਰੂਸੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਬੋਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਦੇ ਹੋਰ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਿਚਲੇ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ) ਅਮੀਰਜ਼ਾਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਉਂਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਮੈਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਗਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਖੌਤੀ ਢੁੱਡਾਂ ਵਾਲਿਆਂ (ਵਿਦਵਾਨਾਂ) ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਪੇ ਬਣੇ “ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ” ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ-ਲਿਖਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ। ਹੈਰਾਨਗੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਅਖੌਤੀ ਵਿਦਵਾਨ ਆਪ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਦੇ ਸਿਰੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ, ਟੱਬਰ ਪਾਲ਼ਦੇ ਹਨ ਪਰ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਨੂੰ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੀ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੋਗਲਾਪਣ ਨਹੀਂ? ਸੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਅਖੌਤੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਅਖੌਤੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਤਬਕਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਰਫ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਕਰਨਗੇ।
? ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕੀ ਹੈ?
– ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸੋਚ ਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਗੁਬਾਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਵੀ ਹੈ। ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਅੜਨ, ਲੜਨ ਅਤੇ ਕਰੂਰਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਦੇਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਜੂਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਰਾਇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਭੁਗਤਾ ਕੇ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਜੇਕਰ ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਨਹੀਂ ਭੁਗਤਦੀਆਂ ਅਤੇ ਲਿਤਾੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਲੇਖਕ ਕਹਾਉਣ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੀ ਅਣਸਰਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੈਂ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਲਿਖਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਗਰ ਮੈਂ ਨਾ ਲਿਖਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਤਵਾਜ਼ਨ ਹਿੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।
? ਆਲੋਚਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾੜੇ ਦੀ ਪੌੜੀ ਬਣਾ ਕੇ ‘ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਨ’ ਵਾਸਤੇ ਹੀਲੇ-ਵਸੀਲੇ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਰਾਇ ਹੈ?
- ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਭ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਉਮੈਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣੇ ਅਤੇ ਸ਼ਨਾਖਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਆਪਣੀ ਬੱਲੇ ਬੱਲੇ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਲੋਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਕਈ ਜੁਗਾੜਬੰਦੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਥਕੰਡੇ ਵਰਤਦੇ ਹਨ। ਸੂਰਜ ਜਦੋਂ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਉਹਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੀ ਐਨੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦੇਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਚੁੰਧਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਚਾਹੇ ਮੀਂਹ, ਹਨੇਰੀ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਆਵੇ। ਕੋਈ ਖੋਖਲਾ ਅਤੇ ਘਟੀਆ ਲੇਖਕ ਹੀ ਭਾੜੇ ਦੀ ਪੌੜੀ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਵਰਤ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਲਾਬ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਮਹਿਕਾਂ ਖਿਲਾਰ ਰਿਹਾਂ। ਆਲੋਚਕ ਹੰਢੇ ਹੋਏ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਣ। ਉਹ ਵੀ ਆਮ ਇਨਸਾਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸੈਂਕੜੇ ਖ਼ਾਮੀਆਂ ਹਨ। ਨੋਬਲ ਪ੍ਰਾਈਜ਼ ਵਰਗੇ ਸਨਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੱਖਪਾਤ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਭਰਮ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਆਲੋਚਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਬਣਾ ਦੇਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਲੇਖਕ ਮੂਰਖ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਪੌਂਡ ਖਰਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਪਰਚੇ ਲਿਖਵਾਏ ਹਨ। ਪਰ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ?
? ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਆਲੋਚਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਰੱਸੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹਦਾ ਵਖਰੇਵਾਂ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?
– ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਡਾਕਟਰ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵਧੀਆ ਲੇਖਕ ਵੀ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਰੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਹੈ, ਸਾਹਿਤ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪਰਚਿਆਂ ਅਤੇ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ/ਪੜਚੋਲ ਹੰਢੇ ਹੋਏ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸੁਲ਼ਝੇ ਹੋਏ ਪਾਰਖੂਆਂ ਤੋਂ ਕਰਵਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਲਿਖਤ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਉਹ ਭਲਾ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਕੀ ਸੁਆਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਕਾਦਮਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਾਕ ਬਣਤਰ, ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ, ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਅਤੇ ‘ਵਿਆਕਰਣ’ ਆਦਿ ਦੇਖੇ ਪਰਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਲਿਖਤ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਲਿਖਤ ਦੀ ਖਿੱਚ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰੋਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਧੜੇਬੰਦੀਆਂ, ਜਾਤਾਂ-ਪਾਤਾਂ, ਰਾਜਨੀਤੀਆਂ, ਗੁਟਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਜੁਗਾੜਬੰਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰਥਿਕ ਸਿੱਟੇ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ਼ ਰਹੇ। ਲੱਚਰ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਗਵੱਈਏ ਵਧ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ ਇਸ ਲੱਚਰਤਾ ਨੂੰ ਨੱਥ ਪਾਉਣ ਵਾਲੀ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ‘ਤਾਕਤਵਰ ਸੰਸਥਾ’ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਲੱਚਰ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।
? ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਘੱਟ ਵਿਕਣ ਅਤੇ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੌਲ਼ੇ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ?
– ਇਹਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਗੁਲਾਮੀ ਦੀ ‘ਮਿਹਰਬਾਨੀ’ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘਟੀਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ ਸਮਝਦਾ ਤਬਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤੀ ਸਮਗਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ਼ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦਾ ਹੀ ਮਸਾਲਾ ਮਿਲ਼ਦਾ ਮਹਿਸੂਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਗਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਕਰਨ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸਦਾ ਘਾਣ-ਬਚਾ ਪੀੜਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਥਾਂ ਥਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭੱਠਾ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਫਿਲਮਾਂ ਦੇ ਫੇਲ ਹੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਫਿਲਮਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ? ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦਾਰੂ ਦੀ ਬੋਤਲ ਖਰੀਦਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਦਿਖਾਵੇ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਅਲਮਾਰੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਟੀ.ਵੀ., ਵੀ.ਸੀ.ਆਰ., ਕਾਰ ਤੇ ਫਰਿੱਜ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਫੇਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗੁਟਕੇ, ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਸਿਰਫ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਖਾਵਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਡਾ ਇਹ ਹੀ ਹਾਲ ਹੈ - ਵੱਡਾ ਘਰ, ਵਧੀਆ ਕਾਰ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਖਾਵੇ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ-ਵਸਤਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਚੋਖਾ ਥਾਂ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਘਰ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਥਾਂ ਹੈ, ਬੱਸ! ਵਿਰਲੇ ਟਾਵੇਂ ਹੀ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਾਡੇ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਵੀ ਕਸੂਰ ਹੋਵੇ। ਸਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਟਿਕ ਕੇ ਬਹਿਣ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਹੁਣ ਵੀ “ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ” ਨਹੀਂ ਹਾਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਜੀਹਨੂੰ ‘ਇਨਸਿਕਿਓਰ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਬਣ ਗਏ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਵੇਦ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਮਾਇਣ ਵਰਗੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਲਾਸਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ।
? ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਮਿਲੇ ਇਨਾਮਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ?
– ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤਕ ਮੇਰੀਆਂ ‘ਜਾਅਲੀ ਦੁਨੀਆਂ’, ‘ਵੱਖਰੀ ਨਸਲ’, ‘ਮਸਲੇ ਪਰਵਾਸ ਦੇ’, ‘ਨੈਤਿਕਤਾ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ’, ‘ਗੋਰੀ ਧਰਤੀ ਮੇਰੇ ਲੋਕ’, ‘ਬਰਤਾਨਵੀ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ’, ‘ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਕਤਲ’, ‘ਝਮੇਲਾ ਰੱਬ ਦਾ’, ‘ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਭੇਦ’, ‘ਬਾਤਾਂ ਵਲੈਤ ਦੀਆਂ’, ‘ਅਸੀਂ ਝੂਠ ਕਿਉਂ ਬੋਲਦੇ’, ‘ਸੁਨਿਹਰਾ ਭਵਿੱਖ’, ‘ਖੁਸ਼ੀ’, ‘ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਹਿਕ’ ਤੇ ‘ਬੱਚੇ’ ਆਦਿ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਲੇਖ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਐੱਮ. ਏ. ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ’ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਐੱਮ. ਫਿਲ. ਅਤੇ ਪੀ. ਐੱਚਡੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ‘ਏ ਲੇਵਲ’ ਲਈ ਸਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਈਸਟ ਮਿਡਲੈਂਡਜ਼ ਆਰਟਸ ਕਾਉਂਸਲ ਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾ ਵੱਲੋਂ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।
? ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ਅਤੇ ਨੌਕਰੀਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰੋ!
– ਮੈਂ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਬੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਡਿਪਲੋਮਾ ਇਨ ਸੋਸ਼ਲ ਵਰਕਰ, ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਭਾਵ ਐੱਮ.ਏ. ਤੇ ਫੇਰ ਪੀ.ਐੱਚਡੀ. ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਬੌਡੀ ਮਸਾਜ, ਅਰੋਮਾਥੈਰਾਪੀ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਹੈੱਡ ਮਸਾਜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਡਿਪਲੋਮੇ ਕੀਤੇ। ਬ੍ਰਮਿੰਘਮ ਸਿਟੀ ਕਾਉਂਸਲ ਵਿੱਚ ਸੀਨੀਅਰ ਅਫਸਰ ਹਾਂ ਅਤੇ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਰਟ-ਟਾਈਮ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹਾਂ। ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦਾ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਵੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3508)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: