RanjitSingh Dr7 “ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਬੋਲਣ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਝਾਕੇ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੇਟਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ...” 21Dec2024
(21 ਦਸੰਬਰ 2024)

21Dec2024 ਇਸ ਸਾਲ ਸੱਤ ਮਈ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅੱਸੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪੂਰੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਸਮਾਂ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬੀਤਿਆ ਕਿ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਕਦੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਬੇਹੱਦ ਤਸੱਲੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕ ਮੈਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦਿੱਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਵੀ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ ਸਗੋਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਮਿਲੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਅਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਸਦਕਾ ਹੀ ਮੈਂ ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਵੀ ਮੇਰੇ ਲੇਖ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਕੋਈ 10 ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਕਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ।

ਮੇਰਾ ਬਚਪਨ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਪਿੰਡੋਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਪੈਦਲ ਹੀ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਦੀ ਚੇਟਕ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਗਿਆਨੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਲਗਾਈ, ਜਿਹੜੇ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ 1952 ਵਿੱਚ ‘ਹੋਰ ਅੰਨ ਉਗਾਵੋ’ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਫਲਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਿਹੜਾ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਲਸੇ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਣ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਉਦੋਂ ਖੇਤੀ ਬਹੁਤੀ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਕੇਵਲ ਰੂੜੀ ਟੋਇਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ, ਪੌਹਲੀ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰੋ, ਚੂਹਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰੋ ਆਦਿ ਸੁਝਾਵ ਹੀ ਸਨ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਵੀ ਚੇਟਕ ਲਗਾਈ, ਜਿਸ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ‘ਜਨਤਾ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਸੂਰਾਪੁਰ’ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪੇਂਡੂ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਵੀ ਸਾਡੀ ਚੋਖੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਸਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ। ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਬੋਲਣ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਝਾਕੇ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੇਟਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤੇ ਇਨਾਮਾਂ ਸਕਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸੁਖਾਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤੀ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਚੰਗੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਮੇਰੇ ਸਾਥੀ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਧੜ ਤੇ ਡਰੂ ਸੁਭਾਉ ਵਾਲਾ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇਸਦਾ ਕਈਆਂ ਨੇ ਲਾਭ ਵੀ ਉਠਾਇਆ ਪਰ ਕਦੇ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮਨਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਡਰੂ ਸੁਭਾਅ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਜਾਂ ਅਫਸਰ ਦੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ ਨਾ ਖਾਣੀਆਂ ਪੈਣ। ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਲਈ ਕੋਈ ਜੋੜ ਤੋੜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ। ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅੱਠਵੀਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ, ਉਦੋਂ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਲੇਖ ਸਰਕਾਰੀ ਰਸਾਲੇ ‘ਜਾਗ੍ਰਤੀ’ ਵਿੱਚ 1956 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਵੀ ਮਿਲੇ ਸਨ।

ਮੇਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਦੋਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰਸਾਲੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਪ੍ਰੀਤਲੜੀ`, ‘ਬਾਲ ਸੰਦੇਸ਼`, ‘ਕਵਿਤਾ`, ‘ਫ਼ਤਿਹ`, ‘ਪ੍ਰੀਤਮ`, ‘ਸੁਰਤਾਲ`., ‘ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ’ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਛਪਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ‘ਯੁਗ ਪੁਰਸ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ’ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਹੁਣ ਪੰਜਵਾਂ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਪਿਆ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਡਾ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਸਨ। ਡਾ. ਰੰਧਾਵਾ ਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਤੂੰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਕਰ। ਮੈਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੀ ਨੌਕਰੀ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।

ਕਿਸਾਨ ਮੇਰੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਰਿਬ੍ਰੇਰੀਆ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਿਆ, ਜਿਸ ਲਈ ਇਨਾਮੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ। ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ ‘ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ’। ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਤੇ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਲਈ ਇਨਾਮ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਵਿਸ਼ਾ ਸੀ ‘ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਸਹਿਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ’। ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਪਵਾ ਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜੀਆਂ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਅਜੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਡੰਡੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਕੇਂਦਰ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਵਾਉਣ ਲਈ ਇਨਾਮੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਏ ਗਏ। ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਜੀਵਨ ਜਾਚ’ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਸਾਲ ‘ਸੁਖਾਵਾਂ ਜੀਵਨ’ ਤੇ ਤੀਜੇ ਸਾਲ ‘ਸੁਖਾਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰ’ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ। ਇਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ।

ਕਿਸਾਨਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੇਵਲ ਤਕਨੀਕੀ ਗਿਆਨ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਚਨਬੱਧਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਦਿ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਧਰਮ ਵੀ ਇਸ ਪਾਸੇ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸ਼ਤਾ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲੇਖਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸੇਧ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਕਈ ਤਾਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਮੰਗ ਸੀ। ‘ਮਨੋਹਰ ਸ਼ਖਸੀਅਤ’ ਇਸ ਪਾਸੇ ਪਹਿਲੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾ ਅੰਕੜਾ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਵੈ ਵਿਕਾਸ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਸਾਨ’ ਤੇ ‘ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ’ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਐਡੀਸ਼ਨ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟ੍ਰਸਟ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿੰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਮੇਰੀ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਾਪਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਵੀ ਚਾਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਝਗੜੇ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਮੈਂ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ,ਜਿਹੜੇ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਚਾਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖੀਆਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਛਪੀਆਂ। ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਮੇਰੇ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਸਵਾਗਤ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਫਸਰਾਂ, ਸਾਥੀਆਂ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਕਰਨ ਦੀ ਮੇਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਾਂਘ ਰਹੀ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਸਾਲ ਮੈਂ ਕਿਸਾਨ ਮੇਲੇ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕੀ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਧੀਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਚਰਚਾ ਮੰਡਲ ਬਣਾਉਣੇ ਸਨ। ਪਹਿਲਾ ਚਰਚਾ ਮੰਡਲ ਪਿੰਡ ਬਾੜੇਵਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ। ਹੁਣ ਇਹ ਰਾਜ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਕਿਸਾਨ ਕਲੱਬ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲੱਬਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਿਤਾਬਚਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਮਰਦਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਬੀਬੀਆਂ ਲਈ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਉਲੀਕਿਆ ਅਤੇ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਵਿਸ਼ਵ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਖੇ 1980 ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ।

ਸੰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਡੀਓ ਕੈਸਟਾਂ, ਫ਼ਸਲ ਕੈਲੰਡਰ, ਲਘੂ ਫਿਲਮਾਂ, ਬਹੁ-ਵਿਧੀਆਂ ਸੰਚਾਰ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਕਾਰਨਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖੀ ਮੇਰੀ ਪੁਸਤਕ ਪਿਛਲੇ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵਿਕਰੀ ਦੇ ਲਿਹਾਜ਼ ਨਾਲ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ’ਤੇ ਹੈ। ਦਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ, ਯੂਰਪੀਅਨ ਯੂਨੀਅਨ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਐਟਮੀ ਐਨਰਜੀ ਕਮਿਸ਼ਨ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਝੋਨਾ ਖੋਜ ਕੇਂਦਰ, ਇਰਾਕ ਸਰਕਾਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ।

ਪਿਛਲੀ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਾਰੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦੀ ਇੱਕ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਮੰਤਵ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਸਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨੌਕਰ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ। ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹੁੰਗਾਰੇ ਤੋਂ ਯਕੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਕਾਰਜਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ।

ਕੁਝ ਨਿੱਜੀ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਕਾਰਨ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਪਦਵੀ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ ਪਰ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਡੀਨ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਿਹੜੇ ਇਨਾਮ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਇਨਾਮ ‘ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੱਤਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ‘ਕੌਮੀ ਸਨਮਾਨ’ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ। ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਖ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਪਿਆਰੇ ਪਾਠਕੋ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੇ ਭਰਵੇਂ ਹੁੰਗਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ। ਮੈਂ ਯਕੀਨ ਦੁਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਤੇ ਜ਼ਬਾਨ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਰਹਾਂਗਾ।

* * * * *

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ।

(5547)

ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)