“ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ, ਦੋਵੇਂ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ...”
(25 ਅਗਸਤ 2025)
ਅੱਜ ਦੀ ਤਾਜ਼ਾ ਖਬਰ
ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੋਵੇਂ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅੰਤਰ ਹਨ। ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਜਾਪਾਨੀ ਕਿਸਾਨ ਮਾਸਾਨੋਬੂ ਫੁਕੂਓਕਾ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਖੇਤੀ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਵਾਹੀ, ਸਥਾਨਕ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੀ ਫਸਲ ਅਤੇ ਖਾਦ ਬਣਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਪਰਿਆਵਰਣਕ ਪ੍ਰਬੰਧ (Environmental Management) ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਇੱਕ ਵਿਆਪਕ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਭਿਆਸਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਜੈਨੇਟਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ (GMOs) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਹਨ। ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਖਾਦ ਬਣਾਉਣ, ਫਸਲ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਦੋਵਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਵਾਲਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਇੱਕ ਵਧੇਰੇ ਢਾਂਚਾਗਤ ਅਤੇ ਮਾਣਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਭੋਜਨ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।
ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ, ਦੋਵੇਂ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ:
ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ:
1. ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਦਖਲ: ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।
2. ਘੱਟ ਲਾਗਤ: ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਾਗਤਾਂ ਘਟਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਉਪਲਬਧ ਕੁਦਰਤੀ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖਾਦ ਜਾਂ ਸਪਰੇਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ: ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰਸਾਇਣ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰਹਿਤ ਖੇਤੀ ਹੈ।
4. ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ: ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋਣ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹੀ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਸਿੰਚਾਈ ਸਾਧਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਹ ਫਸਲ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੋਣ। ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ:
1. ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਕਤਾ: ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ।
2. ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ: ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਤਜਰਬੇ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਨਵੇਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀਪੂਰਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ:
1. ਸਿਹਤਮੰਦ ਭੋਜਨ: ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ: ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਹੈ।
3. ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੀ ਮੰਗ: ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮੁੱਲ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ:
1. ਉੱਚ ਲਾਗਤ: ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਾਹਰੀ ਇਨਪੁਟਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਜੋ ਮਹਿੰਗੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।
2. ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ: ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
3. ਉਤਪਾਦਕਤਾ: ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੇਕਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਾਇਦਿਆਂ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਹਾਲਾਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:
ਗ੍ਰੀਨਵਾਸ਼ਿੰਗ: ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰਕੇ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਜੈਵਿਕ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ: ਕੁਝ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸ਼ੱਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਜੇਕਰ ਉਹ ਮਹਿੰਗੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ: ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਵੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਹਨ।
ਕੀਮਤ: ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦ ਅਕਸਰ ਮਹਿੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਖਪਤਕਾਰ ਸੋਚਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸੇ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।
ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਨ ਦੀ ਘਾਟ: ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਮਹਿੰਗੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਣੀਕਰਣ ’ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਹੀ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (