“ਅਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਕਿਆ ਜਬ ਹਮ ਆਪ ਕੇ ਘਰ ਜਾਏਂਗੇ ਤੋਂ ਤੁਮ ਮੁਝ ਸੇ ਪੇਸੇ ਲੇਂਗੇ? … ਤੁਮ ਹਮਾਰੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋ ...”
(13 ਜੁਲਾਈ 2022)
ਮਹਿਮਾਨ: 191.
ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਸ ਕਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹਵਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦਿਨ ਛਿਪਦਿਆਂ ਹੀ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਰੋਧੀ ਹਵਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਸਰਗਰਮ ਸਨ। ਗਰਮੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰ ਸੀ। ਦਿਨ ਦੇ ਤਕਰੀਬਨ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਦਾ ਵਕਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਉੱਪਰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨੂੰ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਖੜ੍ਹਿਆਂ-ਖੜ੍ਹਿਆਂ ਇੱਕ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਟੂਰਿਸਟ ਬੱਸ ਆ ਕੇ ਰੁਕੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੱਸ ਦਾ ਟਾਇਰ ਪੰਚਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਬੱਸ ਨੂੰ ਸਟੀਪਨੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਬੱਸ ਦੇ ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਮੈਂ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਬੰਗਾਲੀ ਹਨ। ਬੱਸ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਵਿਆਕਤੀਆਂ ਨੇ ਉੱਤਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਥੋਂ ਕਿਸੇ ਪੰਚਰ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਐਡਰਸ ਪੁੱਛਿਆ। ਪੰਚਰ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ 1981 ਵਿੱਚ ਮਹੀਨਾ-ਡੇਢ ਮਹੀਨਾ ਕਲਕੱਤੇ ਲਾ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤੇ ਸ਼ਬਦ ਬੰਗਾਲੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਚਰ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਪੁੱਛੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਿਆ, ਆਪਨੀ ਕੋਤਾ ਜਾਬੇ? ਭਾਵ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਬੰਗਾਲੀ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਲਕੱਤੇ ਦੇ ਖਿਦਰਪੁਰ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ ਅਤੇ ਨੈਣਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, ਬਾਲੂ ਆਚੇ। ਭਾਵ ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬੰਗਲਾ ਭਾਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਕਲਕੱਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪੰਚਰ ਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ।
ਪੰਚਰ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹੀ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਰੂੜਾ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਮੈਂ ਰੂੜੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਲੈਣੇ, ਪੈਸੇ ਮੈਂ ਦੇ ਦਿਆਂਗਾ। ਇਹ ਆਪਣੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਜ਼ਰਾ ਜਲਦੀ ਪੰਚਰ ਲਾ ਦੇਣਾ। ਉਹ ਪੰਚਰ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਗਿਆ।
ਉਸ ਬੱਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਸਵਾਰੀਆਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 20 ਕੁ ਔਰਤਾਂ ਤੇ 30 ਕੁ ਪੁਰਸ਼ ਸਨ) ਬੱਸ ਵਿੱਚੋਂ ਥੱਲੇ ਉੱਤਰ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ, ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਯਹਾਂ ਕੋਈ ਹੋਟਲ ਮਿਲੇਗਾ, ਹਮੇਂ ਖਾਨਾ ਨਹੀਂ ਖਾਯਾ, ਭੂਖ ਬਹੁਤ ਲਗੀ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਸਾਰ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਲੀ ਮਹਿਮਾਨ ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਜਾਗ ਉੱਠੀ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ਅਰੇ ਦਾਦਾ, ਯਹਾਂ ਹੋਟਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈਂ, ਮਗਰ ਆਪ ਕੋ ਖਾਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਜਾਏਗਾ। ਆਈਏ ਸਭੀ ਲੋਗ ਮੇਰੇ ਸਾਥ। ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਡਰੇ-ਡਰੇ ਜਿਹੇ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਿਹਾ, ਅਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਆਪ ਹਮਾਰੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹੈਂ, ਘਬਰਾਉ ਮੱਤ। ਯੇਹ ਨਜ਼ਦੀਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਮੇਰੇ ਸਾਥ ਆਓ। ਆਪਕੀ ਬਹੂ-ਬੇਟੀਆਂ ਹਮਾਰੇ ਲੀਏ ਆਦਰਨੀਯ ਹੈਂ। ਆਪ ਕੋ ਖਾਨਾ ਖਿਲਾ ਕਰ, ਹਮ ਯੇਹੀਂ ਛੋਡ ਜਾਏਂਗੇ। ਖੈਰ ਕਾਨਾਫੂਸੀ ਜਿਹੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਡਰਾਇਵਰ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੱਡੀ ਕੋਲ ਛੱਡਿਆ ਅਤੇ ਆਪ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੇ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਏ।
ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਲਾਂਗਰੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਪ੍ਰਦੇਸੀ ਨੇ, ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭੋਜਨ ਛਕਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਲਾਂਗਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਰੋਟੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚਾਵਲ ਛਕਣ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੌਕੀਨ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਕਤ ਰੋਟੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਚੌਲ ਬਣਾਉਣੇ ਸੌਖੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਲਾਂਗਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਮਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਲਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖਰਚ ਵਗੈਰਾ ਦੀ ਪੇਮੈਂਟ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ। ਅੱਗੋਂ ਲਾਂਗਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਕਮਾਲ ਐ ਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਓ ਇਹ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਐ, ਏਥੇ ਸਭ ਕੁਝ ਹਾਜ਼ਰ ਐ। ਤੁਸੀਂ ਬਿਠਾਉ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਸ ਮਿੰਟ, ਕੜ੍ਹੀ ਤਿਆਰ ਪਈ ਐ, ਚਾਵਲ ਅਸੀਂ ਹੁਣੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦੇਣੇ ਆਂ।
ਮੈਂ ਲਾਂਗਰੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਦਸਾਂ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਵਗੈਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਥਰੂਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਬਾਥਰੂਮ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼ਾ ਦੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਮੂੰਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ਼ਨਾਨ ਵਗੈਰਾ ਕਰਕੇ ਆਏ ਤਾਂ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ। ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਣਾ ਬੋਲਿਆ, “ਸ਼ਰਦਾਰ ਜੀ, ਖਾਨੇ ਕਾ ਕਿਤਨਾ ਪੇਸਾ ਹੂਆ?”
ਮੈਂ ਹੱਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਅਰੇ ਦਾਦਾ ਜੀ, ਕਿਆ ਜਬ ਹਮ ਆਪ ਕੇ ਘਰ ਜਾਏਂਗੇ ਤੋਂ ਤੁਮ ਮੁਝ ਸੇ ਪੇਸੇ ਲੇਂਗੇ? … ਤੁਮ ਹਮਾਰੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋ। ਆਪਕੋ ਖਾਨਾ ਖਿਲਾ ਕਰ ਹਮੇਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁਈ ਹੈ।” ਬੱਸ ਅੱਡੇ ’ਤੇ ਪੰਚਰਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਅਸੀਂ ਪੈਕ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।
ਪੰਚਰ ਲੱਗ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪੰਚਰ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਰੂੜੇ ਨੇ ਵੀ ਪੈਸੇ ਲੈਣ ਤੋਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਵੀ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਈ ਸੀ। ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਮੇਰਾ ਐਡਰਸ ਲੈ ਗਏ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਫਿਰ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਆਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰ ਲੈਣਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਨੈਣਾਂ ਦੇਵੀ ਜਾਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਉੱਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਇਆ ਮਾਨਸਾ ਕੈਂਚੀਆਂ ਪੂਰਾ ਨਕਸ਼ਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਟਿਆਲੇ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦੂਖ ਨਿਵਾਰਨ ਆਵੇਗਾ। ਉਸਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕਰਨੇ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਹ-ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਰੋਟੀ ਵਗੈਰਾ ਵੀ ਛਕ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ। ਨਾ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਮੰਗੇਗਾ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕਮਰਾ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਵਗੈਰਾ ਰੱਖ ਕੇ, ਨੈਣਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਫਿਰ ਆ ਕੇ ਉਹ ਉਸੇ ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਪਾਣੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਤੋਂ ਛਕਦੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੀ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ।
ਕੋਈ ਪੰਦਰਾਂ-ਵੀਹ ਦਿਨਾਂ ਬਾਦ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲੀ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਐੱਸ.ਕੇ.ਚੈਟਰਜੀ ਨੇ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਨੈਣਾਂ ਦੇਵੀ ਜਾਣ ਲਈ ਰਸਤਾ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦੀ ਜਾਣ ਦੀ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ। ਕੋਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਲੁੱਟ ਲੈਣ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਵਾਇਆ ਅੰਬਾਲਾ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇਖਣ ਦੇ ਵੀ ਇੱਛਕ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਬਾਵਯੂਦ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਲੰਘਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਜੇਕਰ ਮੌਤ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਆਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਰੋਕਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਹੈ। ਸੋ ਅਸੀਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘੇ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਬੈਰੀਅਰ ਲੱਗਾ ਕੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਚੰਦਾ ਵਸੂਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਲੰਗਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਲਏ ਗਏ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਡਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਲੁੱਟ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਸਾਥੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕੇ ਪੰਚਰ ਦੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਏ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜ਼ੀ ਵਾਲੀ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਰੱਜ ਕੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਪੰਜ ਛੇ ਸਫਿਆਂ ਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਕਿਸੇ ਵਿਰਾਸਤੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਾਂਗ ਬਹੁਤ ਚਿਰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਰੱਦੀ ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੁਲੇਖੇ ਨਾਲ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਰੱਦੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਗੁੰਮ ਹੋਈ ਚਿੱਠੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਆਉਣ ਦੇ ਚਾਅ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਗੁੰਮ ਹੋਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਬਹੁਤਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਾਂ ਨਾਲ ਧੜਕਦੀ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3683)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: