“ਅਸ਼ਵਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ- ਅਹੁ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਸਮੇਤ ...”
(19 ਅਕਤੂਬਰ 2018)

ਹਿਮਾਚਲ ਹਿੱਲਜ਼ ਕਸੌਲੀ ਦੇ ਆਰਮੀ ਕਲੱਬ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਉਕਤ ਮੇਲਾ ਸੱਤ ਸਾਲ ਤੋਂ ਭਰਦਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬੇਟਾ ਰਾਹੁਲ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਪਰ ਕਦੀ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਇਸ ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਅਸ਼ਵਨੀ ਜੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆ ਗਿਆ, “ਹੋਟਲ ਬੁੱਕ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੈਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ।”

ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ 12 ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਇਹ ਮੇਲਾ 14 ਅਕਤੂਬਰ ਤੱਕ ਚੱਲਣਾ ਸੀ। ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਇਹ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਕਸੌਲੀ ਬਿਤਾਏ। ਦੇਸੋਂ ਬਿਦੇਸੋਂ ਨਾਮੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ, ਕਲਾਕਾਰ, ਪੱਤਰਕਾਰ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਜ਼ਿਆਰਤ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਰਾਹੁਲ ਸਿੰਘ ਬੀਵੀ ਸਮੇਤ ਹਾਜ਼ਰ, ਆਏ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕਰਕੇ, ਮੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਰਸਮੀ ਐਲਾਨ ਕਰਕੇ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਇਉਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਹਟ ਗਏ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਸਾਜ ਕੇ ਰੱਬ ਆਪ ਲੋਪ ਹੋ ਜਾਏ। ਕਦੀ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਟਹਿਲਦਾ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈ ਜਾਂਦਾ, ਧੀਮੀ ਚਾਲ, ਧੀਮਾ ਬੋਲ, ਸਲੀਕਾ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਖਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਹੀਂ।

ਕਰਨ ਥਾਪਰ ਅਤੇ ਮਣੀਸ਼ੰਕਰ ਅੱਯਰ ਆਹਮੋ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ, ਖੂਬ ਚਿੰਤਨ ਮੰਥਨ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਸ਼ੀ ਥਰੂਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਉੱਪਰ ਸਖਤ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜੁਗਲਬੰਦੀ ਰਾਜੀਵ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ - ਹਿੰਦੂ ਮਤਿ ਵਰਗੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦਿਲ ਜਿਗਰੇ ਵਾਲੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰੋ, ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸ ਕੋਈ ਸੱਚ ਹੈ, ਓਕੇ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਮੇਰਾ ਸੱਚ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਸੱਚ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰੋ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸੱਚ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਾਂ। ਜਿਹੜੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ, ਹਿੰਦੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਂਖ, ਜੋਗ, ਚਾਰਵਾਕ, ਅਨੀਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਨਾਸਤਕ ਮੱਤ ਹਨ। ਰਿਗਵੇਦ ਦਾ ਨਾਸਦੀਅ ਸੂਕਤ ਸ਼ੰਕਾ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ, “ਉਦੋਂ ਕੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਹਨੇਰੇ ਉੱਪਰ ਹਨੇਰਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ, ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਉਹੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕੇਵਲ, ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ?” ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਧਰਮ ਪੋਥੀਆਂ ਵੀ ਅਨੇਕ ਹਨ, ਇਕ ਦੂਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕਥਨ ਹਨ। ਇਹੀ ਅਨੇਕਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅਮੀਰੀ ਬਖਸ਼ਦੀ ਹੈ। ਥਰੂਰ ਦਾ ਵਾਕ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਓਕਾਕੁਰਾ ਦਾ ਕਥਨ ਯਾਦ ਆਇਆ। ਬੁੱਕ ਆਫ ਟੀ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਵਾਕ ਹੈ, “ਸਾਡੇ ਵਡੇਰੇ ਇਕ ਵਾਕ ਲਿਖਦੇ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਦ ਅੱਗੇ ਜਾਕੇ ਆਪਣੇ ਕਥਨ ਦੇ ਉਲਟ ਵਾਕ ਲਿਖ ਦਿੰਦੇ, ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਧੂਰਾ ਸੱਚ ਦੱਸਣ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗ ਲਗਦੀ ਹੁੰਦੀ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰੀ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਸਰੋਤੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਹਿੰਦੂਤਵੀ ਕੱਟੜ ਕਿਉਂ ਹਨ? ਥਰੂਰ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, “ਹਰ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲਕੀਰ ਦੇ ਫਕੀਰ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਇਸਲਾਮ ਸਿਰ ਕਿਉਂ ਮੜ੍ਹਿਆ ਜਾਏ?”

ਸੰਵਾਦ ਉਦੋਂ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਪੁੱਜਿਆ ਜਦੋਂ ਥਰੂਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਨਾ ਖਾਊਂਗਾ ਨਾ ਖਾਨੇ ਦੂੰਗਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਹੁਣ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਥਨ ਉਸਨੇ ਬੀਫ ਖਾਣ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ। ... ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਦਇਆਨੰਦ ਨੇ ਹਿੰਦੂਤਵ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਰੱਖੀ। ਉਦੋਂ ਸਮਾਂ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਸੀ। ਵਿਕਟੋਰੀਅਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਏਨੀ ਪਾਕੀਜ਼ਗੀ, ਪ੍ਰਹੇਜ਼ਗਾਰੀ ਕਿ “ਲੱਤਾਂ” ਲਫਜ਼ ਲਿਖਣ ਉੱਪਰ ਪਾਬੰਦੀ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਢਕ ਕੇ ਰੱਖੋ। ਹਿੰਦੂਤਵ ਇਕ ਟੀਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਇਕ ਧੜੇ ਦਾ ਨਾਮ। ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਉੰਨੀ ਦੀ ਸਾਂਸਦ ਚੋਣ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਤਵ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਰਦਾ।...”

ਸੰਜੋਇ ਹਜ਼ਾਰਿਕਾ, ਮਿਤਰਾ ਫੂਕਾਂ ਅਤੇ ਜਹੰਨਵੀ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀਆਂ ਰਵਾਇਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਤੀਨ ਤਲਾਕ ਉੱਪਰ ਸਖਤ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਰਾਨ ਵਿਚ ਤੀਨ ਤਲਾਕ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ। ਜਿਸ ਸ਼ਰਾ-ਸ਼ਰਾ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿਸਦੀ ਸ਼ਰਾ? ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸ਼ਰਾ? ਮੌਲਵੀ ਦੀ ਸ਼ਰਾ ਮੰਨਣਾ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ। ਮੌਲਵੀ ਸ਼ਰਾ ਘੜਕੇ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਥੋਪਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਾ ਘੜ ਕੇ ਮੌਲਵੀ ਉੱਪਰ ਥੋਪਣ ਦੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹਾਂ।

ਅਸ਼ਵਨੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਅਹੁ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹਨ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਸਮੇਤ।”

ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ, ਪੁੱਛਿਆ, “ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਿਵੇਂ ਹਨ, ਕਿੱਥੇ ਹਨ?”

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ, “ਨੌ ਬਰ ਨੌ, ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਸ਼ਟ।”

“ਤੁਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਹੋ?”

“ਨਹੀਂ।”

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਜਦੋਂ 1984 ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਓਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂ-ਸਟਾਰ ਬੀਬੀਸੀ ਲਈ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਜੇਲ ਵਿਚ ਬੰਦ ਸਾਂ। ਸਾਡਾ ਸਹਾਰਾ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਕੇਵਲ। ਤੁਹਾਥੋਂ ਸਿਵਾ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਾ ਬੰਦੇ ਉੱਪਰ ਨਾ ਅਖਬਾਰ ਉੱਪਰ। ਉੱਥੇ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ ਪਟਿਆਲੇ ਦੋ ਸੇਠੀ ਭਰਾ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਸਨ। ਛੋਟਾ ਪੱਚੀ ਸਾਲ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅਠਾਈ ਸਾਲ ਦਾ। ਉਹ ਇੰਨੇ ਤੇਜ਼ ਤਰਾਰ ਕਿ ਵਕਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖਬਰ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸ੍ਰੋਤ ਸਨ, ਨਾ ਅਸੀਂ ਕਦੀ ਪੁੱਛੇ, ਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸੇ। ਰਿਹਾਈ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਛੋਟੇ ਨੂੰ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਨੂੰ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦੇ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਅੱਜ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ, ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।”

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ, ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰਾ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਇਸੇ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼ ਸੀ, ਸ਼ੁਕਰੀਆ।”

ਜਿਸਨੇ ਕੁਮਾਰ ਸ਼ੁਕਲ ਦਾ ਨਾਵਲ, ਰਾਗ-ਦਰਬਾਰੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਉਹ ਮੈਡਮ ਗਿਲੀਅਨ ਰਾਈਟ (Gillian Wright) ਮਿਲੀ। ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਨੁਵਾਦ। ਮੈਂਂ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟਰਸਟ ਨੇ ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਕਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਛਾਪੀ ਸੀ, ਜੋ ਦੇਰ ਤੋਂ ਖਤਮ ਹੈ। ਮੈਂ ਟਰਸਟ ਨੂੰ ਮੁੜ ਛਾਪਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਐਵਾਨ-ਇ-ਗ਼ਜ਼ਲ, ਜੀਵਨ ਇਕ ਨਾਟਕ, ਅੱਗ ਦਾ ਦਰਿਆ, ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਲਖਨਊ, ਵੀ ਟਰਸਟ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਮੁੜ ਛਾਪੇਗਾ, ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

*****

(1352)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)