“ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਸਰ, ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਣਾ ਸੀ? ...”
(7 ਜੂਨ 2025)

ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦਾ ਅਖਬਾਰ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈੱਸ (25 ਮਈ 2025) ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਸਫੇ ’ਤੇ 38 ਕੁ ਸਾਲ ਦੇ ਰੇਲ-ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਪਹਿਲਾ ਫਿਕਰਾ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੀ ਮੈਂ ਅਖਬਾਰ ਪਾਸੇ ਕਰਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਨਵੀਂ ਚੱਲੀ ਗੱਡੀ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਹੀ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫੁਰਸਤ ਵੇਲੇ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦਾ ਆਰਟੀਕਲ ਵੀ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਠੱਤੀ ਸਾਲਾ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ ਰੇਲ ਸਫ਼ਰ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਿਕਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਇੰਝ ਸੀ, “Agar aap dabdaba nahi dikhayega toh baithane ko bhi nahi milega … ਅਗਰ ਆਪ ਦਬਦਬਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਓਗੇ ਤਾਂ ਬੈਠਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ।”

ਇਹ ਫਿਕਰਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਆਮ ਡੱਬੇ ਦਾ ਯਾਤਰੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, “ਦਾਬਾ ਮਾਰੇ ਬਗੈਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈਅ ਸਕਦੇ, ਧੱਕਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।” ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਧੱਕੇ-ਮੁੱਕੀ ਬਗੈਰ ਆਪਣਾ ਬਣਦਾ ਹੱਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈਅ ਸਕਦੇ? ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਦੀ ਤਾਰ ਮੈਨੂੰ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਬੰਬਈ ਸੈਂਟਰਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਆਉਣ ਲਈ ਗੱਡੀ ਫੜਿਆ ਕਰਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਆਮ ਡੱਬੇ ਦੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਉਸ ਡੱਬੇ ਅੰਦਰ ਘੁਸਣ ਦੇ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਬੈਠਣ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਚੋਖੀ ਰਕਮ ਦਲਾਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬੰਦਾ ਬਿਠਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੰਦਾ ਤਦ ਤਕ ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ‘ਸੀਟ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ’ ਉੱਥੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਸੀਟ ’ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਬੈਠ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਆਮ ਸੀਟ ’ਤੇ ਬੰਦਾ ਬਿਠਾਉਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ ਹੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੈਸਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ’ਤੇ ਧੱਕਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਗਰੀਬ ਜ਼ੋਰ-ਅਜਮਾਇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬੰਬਈ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਯਾਦ ਨੇ ਇੱਕ ਸਫ਼ਰ ਯਾਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਹੋਰ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਰੇਲਵੇ ਦੀ ਸੀਟ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਆਨ-ਲਾਈਨ ਵਰਗਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਾਂ, ਦੱਲੇ ਜ਼ਰੂਰ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਸੀਟ-ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਦੇ ਧੰਦੇ ਤੋਂ ਚੋਖੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਾਤਾ ਨਾਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਠੰਢੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਸੀਟ ਰਾਖਵੀਂ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਮੈਂ ਦੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਲਈ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਸੀਟਾਂ - ਸਲੀਪਰ ਰਾਖਵੇਂ ਕਰਵਾ ਲਏ। ਅਸੀਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਆਉਣਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰੀ ਗੱਡੀ ਫੜਨੀ ਪਏਗੀ। ਦਿੱਲੀ ਤਕ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ ਨਾ ਹੋਈ। ਦਿੱਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਇਨਕੁਆਰੀ ’ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਫਲਾਂ ਫਲਾਂ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਫਲਾਂ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਫਲਾਂ ਫਲਾਂ ਸੀਟਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਰਿਜ਼ਰਵ ਹੈ। ਇਹ ਰਿਜ਼ਰਵ ਡੱਬਾ ਸੀ, ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦਾ। ਅਸੀਂ ਦੱਸੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਸੀਟ ’ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਗੱਡੀ ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਕੁਝ ਵਕਤ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਚੱਲਣ ਦੀ ਹਰੀ ਝੰਡੀ ਅਤੇ ਸੀਟੀ ਵੱਜਣ ਤਕ ਡੱਬਾ ਖਚਾਖਚ ਭਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੰਡਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਟਿਕਟਾਂ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, “ਥੋਡੀ ਕੋਈ ਰਿਜ਼ਰਵੇਸ਼ਨ ਰੁਜ਼ਰਵੇਸਨ ਨਹੀਂ ਇਸ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ, ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ’ਤੇ ਉੱਤਰ ਜਾਣਾ, ਨਹੀਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਆਪ ਕੋ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਉਤਾਰ ਦੂੰਗਾ, ਮੈਂ ਆਪ ਕੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰੂੰਗਾ। ਮੈਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਜਵਾਬ ਦੇਣੋ ਵੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਆਪ ਮੁਝੇ ਨਹੀਂ ਉਤਾਰ ਸਕਤੇ, ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਸੀਟ ਵਾਲਾ ਟਿਕਟ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਆਪ ਮੇਰੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਬਰਥਾਂ ਦਿਓ।”

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸ਼ਰੇਆਮ ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਬਰਥ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਕਹਿਣ, “ਕਾਕਾ, ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਫੜਾਓ, ਉਹ ਥੋਡੇ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਲਵੇਗਾ।”

ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸੀਟ ਵੀ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਤਾਰ ਵੀ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਗੱਡੀ ਅੰਬਾਲਾ ਜੰਕਸ਼ਨ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਰੁਕੀ। ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਉੱਤਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਥੋੜ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਫ਼ਰ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੀ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ। ਉਸ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਗੱਡੀ ਸਾਹਨੇਵਾਲ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖਿਸਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਸੀ। ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨ ਸਵੇਰ ਦੇ। ‘ਸੀਟਾਂ ਦੇ ਹੱਕੀ’ ਘੂਕ ਸੌਂ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਉੱਤਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਸਮਾਨ ਬੰਨ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਕੰਡਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਾਰਡ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਜਦੋਂ ਵੀ ਬੰਬਈ ਆਵੋ, ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਮਹਿਮਾਨ ਹੋਵੋਗੇ।”

ਕੰਡਕਟਰ  ਬੋਲਿਆ, “ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਐਨਾ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਤੁਸੀਂ?”

ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਹਾਂ, ਇਹੋ ਫਰਕ ਹੈ ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ।”

ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਸਰ, ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਣਾ ਸੀ?”

“ਭਾਈ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਸੁਣਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸਦਾ ਕਿਹੜੇ ਵੇਲੇ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਇਖਤਿਆਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਕੇ ਧੱਕਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਧੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਗਰਾਹੀ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ...” ਮੈਂ ਬੋਲਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਝੁਕਦਾ ਗਿਆ।

ਨੈਲਸਨ ਮੰਡੇਲਾ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ, “ਹੱਕ ਖੋਹਣੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਵਧੀਕੀ ਹੈ।” ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੀ ਉਪਜ ਕੰਡਕਟਰ ਜੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਵਧੀਕੀ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ।

ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਅਰੇ ’ਤੇ ਨਾਅਰਾ ਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, “ਸਾਡੇ ਹੱਕ ਇੱਥੇ ਰੱਖ, ... ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਲੈ ਕੇ ਰਹਾਂਗੇ, ਹੱਕ-ਸੱਚ ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜਦੇ ਰਹਾਂਗੇ ...।” ਇਹ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਵਰਤਾਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਹਿਰੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੱਕ ਪਿੱਛੇ ਜਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਆਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਵਿਹੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਖੇਤ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਦਰਜੀਆਂ, ਘੁਮਿਆਰਾਂ, ਸਫਾਈ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਧੀਕੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂਦੇ ਹੱਕਾਂ ’ਤੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨਾ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਮੂਕ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਵਧਦੀ ਉਮਰ ਨਾਲਇਤਿਹਾਸ-ਮਿਥਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸੰਸਥਾਗਤ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂਸਥਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਅਖੌਤੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਅਖੌਤੀ ਨੀਵੀਂਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ’ਤੇ ਫਖਰ ਕਰਕੇ ਮਹਾਨ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਪੁਨਰਜੀਵਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਮਨ-ਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਸਿਰ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ‘ਵਿਸ਼ਵ-ਗੁਰੂ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੂੰਵਾਦ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ?

*       *       *       *       *

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)