“ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ...”
(15 ਅਗਸਤ 2025)
ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆਂ 78 ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਦਲਾਅ ਦੇਖੇ ਹਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸਰਕਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਾਉਣਾ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਸੀ। ਆਉ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰੀਏ।
* ਆਰਥਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ: ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਕੋਲ ਲੋੜੀਂਦਾ ਅਨਾਜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਰਮਾਇਆ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲਿਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇਸ਼ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ 5 ਅਰਬ ਰੁਪਏ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਭੰਡਾਰ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਦਰਾਮਦ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਦਰਾਮਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।
* ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ: ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਖਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਾੜੀ ਸੀ, ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਭਰੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਜਾਤੀਵਾਦ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿੱਚ ਰੋੜਾ ਅਟਕਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
* ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ: ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਮਾੜਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਹਨ।
* ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ: ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਵਧ ਗਈ। ਇੰਦਰਾ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲਾਈ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ। ਬੇਸ਼ਕ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋ ਸਰਕਾਰਾਂ ਆਈਆਂ, ਉਹ ਬਹੁਤੀਆਂ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਸਨ।
* ਵੰਡ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ: ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ। ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਾਰ ਛੱਡਕੇ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰਵਸੇਬਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਰਹੀ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਦੂਰੀਆਂ ਵੀ ਵਧੀਆਂ।
* ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਛੱਤ ਦੀ ਕਮੀ: ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਅਬਾਦੀ ਲਈ ਭੋਜਨ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਅਬਾਦੀ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਹਿ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਛੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝਾ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ:
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ: ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਿਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਦੀ ਮਾਰ ਝੇਲ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਭੋਜਨ ਸੰਪੰਨ ਦੇਸ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸਗੋਂ ਅਸੀਂ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਨਹਿਰੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਏ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਰਾਂ ਤਕ ਬਣਨ ਲੱਗ ਗਈਆਂ।
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ: ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਏਮਜ਼ ਵਰਗੇ ਅਤੇ ਪੀ ਜੀ ਆਈ ਵਰਗੇ ਸੰਸਥਾਨ ਬਣਨ ਨਾਲ ਮੈਡੀਕਲ ਖਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਦਾ ਕੰਮ ਤੇਜ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਇਲਾਜ ਮਿਲਣ ਲੱਗਾ। ਆਈਆਈਟੀ ਵਰਗੇ ਸੰਸਥਾਨ ਬਹੁ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੇ ਇੰਜਨੀਅਰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ: ਭਾਰਤ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ। ਪੁਲਾੜ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਆਪਣਾ ਲੋਹਾ ਮਨਵਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਸੂਚਨਾ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਤਮਨਿਰਭਰ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਸੁਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ: ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਪਰਮਾਣੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਬ੍ਰਮਹੋਸ, ਅਗਨੀ ਵਰਗੀਆਂ ਮਿਜ਼ਾਇਲਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜੀ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਦਰ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਵੱਲ ਅੱਖ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸੋਚੇਗਾ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗਰੀਬੀ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ, ਮਹਿੰਗਾ ਇਲਾਜ, ਮਹਿੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਮਾਜਿਕ ਬਿਖਰਾਵ, ਅਲੱਗਵਾਦ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (