“ਪਾਂਧੇ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਲਿਆ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਡੱਬੀ ਜਿਹੀ ਵਾਹ ਕੇ ਕਾਟੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਲਾਉਂਦਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਬੀਬੀ ...”
(20 ਜਨਵਰੀ 2023)
ਮਹਿਮਾਨ: 46.
ਹਵਾ ਨਾਲ ਉੱਡਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਵਰ੍ਹੇ ਖਿਸਕਦੇ ਤੁਰੇ ਗਏ। ਵਕਤ ਨਿੱਤ ਨਵੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨੱਸੀ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਜਵਾਨੀ ਤਕ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਿਆ ਵੇਲਾ ਅਜੇ ਵੀ ਦਿਲ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੁੱਕਰੇ ਕੀਮਤੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਾਂਗ ਸਾਂਭਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਹਵਾ ਦੇ ਖੁਸ਼ਗਵਾਰ ਬੁੱਲੇ ਵਾਂਗ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਅਜ਼ੀਮ ਖਜ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਮੋਹ ਭਿੱਜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜਦੋਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪ ਬੱਚੇ ਸਾਂ ਤਾਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਕੂਲ ਦਾ ਕੰਮ ਨਿਬੇੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣ ਸਾਰ ਹੀ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਛੁੱਟੀਆਂ ਮਿਲਣ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਦਿਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਪਰ ਜਮਾਤੀਆ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਗੱਲਾਂ ਬੱਸ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਖਰਮਸਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਵੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ, ਨਾਨਕੇ ਘਰ ਜਾਣਾ ਘਟਦਾ ਗਿਆ। ਪਤਾ ਹੀ ਨਾ ਲੱਗਿਆ ਕਦੋਂ ਬਚਪਨ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਦਹਿਲੀਜ਼ ’ਤੇ ਪੈਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੱਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਏ। ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਪੇਕੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਕਰ ਕੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਜੋ ਤਬਦੀਲੀ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਬੀਤ ਜਾਣ ’ਤੇ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਸਾਡੀਆਂ ਮਾਵਾਂ, ਤਾਈਆਂ ਚਾਚੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਸੀ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ ਦੀਆਂ ਘੁੱਟਕੇ ਫੜੀਆਂ ਮੋਹ ਭਿੱਜੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਦਾ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਇਆ ਚਾਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ (ਭੈਣਾਂ) ਆਪਣੀਆਂ ਭੂਆਂ ਵਾਂਗ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੁੱਟੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੇਕੇ ਘਰ ਆਕੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੱਖੇ ਤਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਸਾਰੀਆਂ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ ਤਾਈ ਕੀ ਸਬਾਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸਬਾਤ ਪੂਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਡੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੇ ਬਾਰ ਹਵਾ ਆਉਣ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਦੂਸਰਾ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਸੁੱਕੇ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਤਰੇੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗੁੰਮਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੋਟੀਆਂ ਸਨ। ਛੱਤ ਕੜੀਆਂ ਬਾਲਿਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਠੰਢੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਤਾਈ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਰੋਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਸਾਉਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਮੱਥੇ ਵੱਟ ਪਾਉਣਾ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਣਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਫੈਲਰਿਆਂ ਨਿੰਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਨਿਮੋਲੀਆਂ ਖਾਂਧੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਛਾਂਵੇਂ ਬੱਚੇ ਖੇਡਦੇ ਸਨ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਤਾਈ ਕੀ ਸਬਾਤ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸੀ ਕਿ ਤਾਈ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਡੀ ਜਾਗ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਸਬਾਤ ਵਿੱਚ ਚਿੱਟਾ ਕੁੜਤਾ, ਧੋਤੀ, ਮੋਢੇ ’ਤੇ ਲਾਲ ਪਰਨਾ, ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਤਿਲਕ ਲਗਾਈ ਪਾਂਧਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਤਾਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਰੇ ਘੜੇ ਦੇ ਠੰਢੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਿੰਬੂ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਿਕੰਜਵੀ ਪਿਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਈ ਨੇ ਰੋਟੀ ਪੁੱਛੀ ਪਰ ਰੋਟੀ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਘਰੋਂ ਖਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਂਧਾ ਤਾਈ ਨਾਲ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਤੜਕ-ਫੜਕ ਵਾਲੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਰਮੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਘਸੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਣੇ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਤਾਈ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਕੁੜੀਓ, ਪਾਂਧਾ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਲਕੀਰਾਂ ਦੇਖ ਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਐ।”
ਮੈਂ ਉੱਠੀ ਅਤੇ ਪਾਂਧੇ ਕੋਲ ਬੈਠਕੇ ਉਸ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਬਾਬਾ ਜੀ, ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਮੇਰੇ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ।”
ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਫੜ ਕੇ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਬੀਬੀ, ਵਿੱਦਿਆ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਕਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਸਬੱਬ ਬਣਦਾ ਨਹੀਂ ਦੀਂਹਦਾ।”
“ਬਾਬਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਮਾਰ ਗੋਲੀ, ਇਉਂ ਦੱਸ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਲਕੀਰ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਜੇ ਹੈ ਤਾਂ ਕਦੋਂ ਹੋਵੇਗਾ।”
ਪਾਂਧੇ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਲਿਆ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਡੱਬੀ ਜਿਹੀ ਵਾਹ ਕੇ ਕਾਟੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਲਾਉਂਦਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਬੀਬੀ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਦੱਸਦੀ ਐ ਕਿ ... ...।” ਗੱਲ ਅਜੇ ਪਾਂਧੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਤਾਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਈ, “ਕੁੜੀਏ! ਕਿਉਂ ਕੁਫ਼ਰ ਤੋਲੀ ਜਾਂਦੀ ਐਂ? ਕੁਫ਼ਰ ਤੋਲਣ ਵਾਲਾ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਦੈ ... ਬਾਬਾ ਜੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਐ ਤੇ ਵਿਆਹ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਈ ਹੋਇਐ।”
“ਬੇਬੇ, ਕੁਫ਼ਰ ਭੈਣ ਤੋਲਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਬਾਬਾ?” ਤਾਏ ਦੀ ਧੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਪਾਂਧੇ ਨੂੰ ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਤ ਭਰਕੇ ਤਾਈ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾਈ ਸਮਝੀ। ਉਸ ਨੇ ਬਗਲੀ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਤੁਰਦਾ ਬਣਿਆ।
ਅਸੀਂ ਤਾਈ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਦਿਨ ਰਾਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ, ਸੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਰੀਆਂ ਮਿੱਧ ਕੇ ਇਹ ਕਣਕ ਘਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਆਪ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਵਿਹਲੜ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪਰਾਤ ਭਰਕੇ ਕਣਕ ਦੀ ਪਾਈ?”
ਤਾਈ ਅੱਗੋਂ ਸਾਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ, “ਨਾ ਪੁੱਤ! ਸਾਧਾਂ, ਸੰਤਾਂ, ਪਰੋਹਤਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਾ ਨਹੀਂ ਬੋਲੀਦਾ, ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਹੀ ਪੈ ਜਾਂਦੈ।”
“ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਰੀਝਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰੇ ਦੱਬਕੇ ਬੜੀ ਔਖਿਆਈ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਅੱਖਰ ਗਿਆਨ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਨੇ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੱਥ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਹੱਡ ਭੰਨਵੀਂ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਸਿਰੜ-ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਰਤੀ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ, ਇਹਨਾਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧੁੰਦਲੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲਾ ਕੇ।”
ਤਾਈ ਨੇ ਗੱਲ ਟਾਲਣ ਲਈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਚਨ ਹੋਰ ਨਾ ਸੁਣਨੇ ਪੈਣ, ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ, “ਕੁੜੀਓ, ਮੈਂ ਸੇਵੀਆਂ ਦਾ ਪਤੀਲਾ ਬਣਾਈ ਬੈਠੀ ਹਾਂ। ਆਪ ਖਾ ਲਉ, ਨਾਲੇ ਜਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਖਵਾ ਦਿਉ।”
ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਸੇਵੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਕੜ੍ਹੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਮਹਿਕ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁਲਾਕੇ ਸੇਵੀਆਂ ਦੁਆਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਮਾਂ, ਤਾਈਆਂ, ਚਾਚੀਆਂ ਸਭ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਉਹ ਪਲ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਕਬੀਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਸਬਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਲੈ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਕੱਚੀਆਂ ਸਬਾਤਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਠੀਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਪਿੰਡ ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਈਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹੱਥ ਜੋ ਆਪਸੀ ਸਾਂਝ ਅਤੇ ਅਪਣੱਤ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਜੋੜਨ ਲਈ ਸਾਡੇ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਸਨ, ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦੇ। ਜੇ ਕਦੇ ਜਾਈਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਮਨ ਅਤੇ ਬੈਚੇਨ ਰੂਹ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਈਦਾ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3749)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: