“ਰੁਪਏ ਪੈਸੇ ਦਾ ਚਲਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ...”
(11 ਜੂਨ 2025)

ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਸਮੋ ਰਿਵਾਜ਼, ਰਹੁ ਰੀਤਾਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ 50 ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਹੋਇਆ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਅੱਜ ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੇੜ ਨਾਲ ਅਤੇ ਚਹੁੰ ਤਰਫੀਂ ਤਰੱਕੀ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੀ ਹੋ ਚੱਲੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵੀ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਅਮੀਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਗ ਵਜੋਂ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਤਰੱਕੀ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਯੁਕਤ ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਕਾਨ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਲੈਂਟਰ ਵਾਲੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਘਰ ਨਹੀਂ ਕੋਠੀਆਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਾਂ। 50-60 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਮਕਾਨ ਕੱਚੇ ਅਤੇ ਛੱਤਾਂ ਸਰਕੰਡੇ ਦੇ ਕਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਮਿੱਟੀ ਗਾਰਾ ਪਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੁਗ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਲੈਂਟਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਪਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਜਦਕਿ ਉਦੋਂ ਚਾਹਾ (ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦਾ ਲੈਂਟਰ) ਬੱਠਲਾਂ, ਤਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਤੂੜੀ ਰਲੇ ਗਾਰੇ ਦੀ ਘਾਣੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਘਰ ਘਰ ਦਾ ਇੱਕ ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਆਪਣਾ ਆਪਣਾ ਬੱਠਲ ਲੈਕੇ ਚਾਹਾ ਪਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ। ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕੁਛ ਹੀ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਲਮਿਲ ਕੇ ਨਿਬੇੜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਚਾਹਾ ਪੈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਲੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਗੁੜ ਵੰਡਦਾ ਜਦਕਿ ਚਾਹਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ-ਖੁੰਡੇ ਗੁੜ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਕੱਢੀ ਨਾਲ ਗਲਾ ਤਰ ਵੀ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਸੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ।

ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਜਦੋਂ ਪੱਕ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਕਈ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਸਾਂਭਣ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਂਦੇ। ਪਛੇਤ ਕੱਢਣ ਲਈ, ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਾਸਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਲਈ ਨਿਉਂਦਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਆਹਵਤ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਾਂ! ਵਧੀਆ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਪਿਆਲੇ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪਟਿਆਲਾ ਸ਼ਾਹੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ/ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਸਮੇਂ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਬਜ਼ੁਰਗ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅਣਹੋਣੀ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੋਬਰ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਸਾਂਭਣ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੀੜਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਹੋਕੇ ਆਈ ਬਿਪਤਾ ਨਾਲ ਨਿਪਟ ਲੈਂਦਾ ਸੀ।

ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਲਕਾ ਲਾਉਣ ’ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਬੋਰ ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੁਆਜਾ ਪੀਰ ਨੂੰ ਧਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਹਾਜ਼ਰੀਨ ਨੂੰ ਮਿੱਠੇ ਚੌਲ ਛਕਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗਮੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੋਣਾ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਰ ਘਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਘਰੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ, ਬਹੁਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਾ ਦੁੱਧ ਦੇ ਕੇ ਆਉਣਾ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਸਮਝਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਘਰ ਵੀ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਆਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੱਡੂ ਪਾਉਣੇ ਨਾ ਭੁੱਲਦਾ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸੁਆਣੀਆਂ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਘਰ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਆਟਾ ਗੁੜ ਵੀ ਦੇ ਕੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਈਆਂ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੜਾਹੀ ਚੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਹਲਵਾਈ ਲੱਡੂਆਂ ਦਾ ਘਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚੋਂ ਬੁਲਾਏ ਮੁੰਡਿਆਂ/ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਮੋਹਰੇ ਲੱਡੂ ਵੱਟਣ ਲਈ ਧਰ ਦਿੰਦਾ। ਪੂਰੇ ਦਿਨ ਦਾ ਕੰਮ ਭਾਈਚਾਰਾ ਇੱਕ ਅੱਧ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਿਬੇੜ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਬਰਾਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਪੂਰੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਗਲੀ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ-ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਵੇਲਣ ਦਾ ਕੰਮ ਰਲਮਿਲ ਕੇ ਕਰਦੀਆਂ। ਬਰਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਗਲੀ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਬਰਾਤ ਦੇ ਠਹਿਰਾਅ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਡੇਰਾ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਬਰਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਹਾਉਣ ਧੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਰਲ ਕੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬਰਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਵਰਤਾਉਣ ਲਈ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਂਗ ਵੇਟਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦੀ, ਸਗੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹੀ ਗੱਭਰੂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਹੇ (ਵਰਤਾਵੇ) ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪੂਰੀ ਅਦਬ ਨਾਲ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਦੇ। ਸਾਰੇ ਲਾਗੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਿੱਤੇ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਲਾਗੀ ਹੀ ਹਲਵਾਈ ਦਾ ਡੰਗ ਸਾਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਨਿਉਂਦਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਨਿਉਂਦੇ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਇਕ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਨਿਉਂਦੇ ਵਾਲੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਹੀ ਇੱਕੀਆਂ ਦੇ ਕੱਤੀ ਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੁਹਾਵਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਕਿ ਮੰਨ ਲਉ ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਬੱਚੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਇੱਕੀ ਰੁਪਏ ਨਿਉਂਦੇ ਵਜੋਂ ਪਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਅੱਜ ਉਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਆਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਤੀ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਜਾਵੇਗਾ, ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ 10 ਰੁਪਏ ਵਾਧਾ। ਨਿਉਂਦਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਲਿਖਦਾ, “ਫਲਾਣਾ ਸਿੰਘ ਇਕੱਤੀ ਰੁਪਏ, 10 ਰੁਪਏ ਵਾਧਾ।” ਕਿੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਰੀਤ ਸੀ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਬੋਝ ਵੰਡਾਉਣ ਦੀ। ਨਿਉਂਦਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚਲਾ ਹਟਵਾਣੀਆਂ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਿਉਂਦੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੋ ਲੱਡੂਆਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੋ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਰੁਖ਼ਸਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ਼ ਸੀ।

ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਰਸਮ, ਵਿਆਹ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਭੇਜਣਾ। ਕੁੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕੋਈ ਲਾਗੀ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਚਿੱਠੀ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇਣ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੱਗਿਓਂ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲੇ ਚਿੱਠੀ ਦੇਣ ਆਏ ਲਾਗੀ ਨੂੰ ਨਕਦ ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਖੇਸ-ਖੇਸੀ ਆਦਿ ਦੇ ਕੇ ਉਸਦਾ ਮਾਣ ਤਾਣ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਘਰੇ ਵਿਆਹ ਵਾਲੀ ਚਿੱਠੀ ਆਉਣ ’ਤੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਪੜ੍ਹਾਕੂ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਤਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਉਹੀ ਹਟਵਾਣੀਆਂ ਹੀ ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਉਂਦਾ। ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਿੱਠੀ ਫੜ ਕੇ ਮੱਥੇ ਨੂੰ ਲਾਉਂਦਾ। ਚਿੱਠੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਵਜੋਂ ਇੱਕ-ਦੋ ਰੁਪਏ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਵਿਆਹ ਕੇ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਨਵੀਂ ਨਵੇਲੀ ਬਹੂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇੱਕ ਰਸਮ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਮੂੰਹ ਦਿਖਾਈ। ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਚਾਚੀਆਂ ਤਾਈਆਂ ਲਗਦੀਆਂ ਬੁੜ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲੇ ਨਵੀਂ ਬਹੂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਦੀਆਂ, ਨਾਲੇ ਸ਼ਗਨ ਵਜੋਂ ਬਹੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੋ ਰੁਪਏ ਵੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਯਾਬ ਤਰੀਕਾ ਸੀ ਇਹ।

ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਦੁੱਧ ਮੁਫ਼ਤੋ ਮੁਫ਼ਤੀ ਆ ਗਿਆ, ਹਲਵਾਈ ਬੁੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਲੱਡੂ ਵੱਟੇ ਗਏ, ਪੂਰੀਆਂ ਵੇਲੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਵੇਟਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪਈ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਨੇ ਪੈਲੇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਵੇਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉਪਲਬਧਦ ਹੋ ਗਈ, ਮੰਜੇ ਬਿਸਤਰੇ ਆਂਢ ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਏ, ਨਿਉਂਦੇ ਕੋਕੇ ਨੇ ਮਾਇਕ ਸਹਾਇਤਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਸੀਧਾ ਪੱਤਾ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਦੇ ਗਏ, ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਹੀ ਕੀਤੀ। ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੰਦਾਂ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੋਰ ਕੀ ਮਿਸਾਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਾ ਹਿੰਗ ਲੱਗੀ ਨਾ ਫਟਕੜੀ, ਰੰਗ ਚੋਖਾ।

ਧੀਆਂ ਧਿਆਣੀਆਂ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਗਰੀਬ ਗੁਰਬੇ ਦੀ ਧੀ ਭੈਣ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸਮਰੱਥਾਵਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸਦੀ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਰੱਜਦੇ ਪੁੱਜਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਗਰੀਬ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹੁਣ ਆਈ ਬਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਇੱਕ ਡੰਗ ਦਾ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਖਾਣਾ ਵੀ ਖਵਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਹੈ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖੂਬਸੂਰਤ ਉਦਾਹਰਨ।

ਰੁਪਏ ਪੈਸੇ ਦਾ ਚੱਲਣ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਉਦੋਂ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਜਵਾਈ-ਭਾਈ ਦੇ ਹੱਥ ’ਤੇ ਰੁਪਇਆ-ਧੇਲਾ ਧਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੈਣ ਦੇਣ ਵਟਾਂਦਰਾ/ਤਬਾਦਲਾ (ਬਾਰਟਰ) ਸਿਸਟਮ ਤਹਿਤ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੱਟੀ ਭੱਠੀ, ਖਾਰੀ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਦੇ ਕੇ ਵਸਤੂ ਲੈ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਡਾਕਟਰ ਦਲੀਪ ਕੌਰ ਟਿਵਾਣਾ ਦੇ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਗਾਂ ਵੱਟੇ ਤੀਵੀਂ ਲਿਆਉਂਦੇ ਵੀ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਨੂੰਵਾਦ ਆਪਣੇ ਜੋਬਨ ’ਤੇ ਸੀ। ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਕਿੱਤਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਲੋਹਾਰਾ ਤਰਖਾਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ, ਕੋਈ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ, ਘੜੇ, ਬੱਠਲੀਆਂ, ਤਪਲੇ ਆਦਿ ਬਣਾ ਕੇ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਵਾਲੇ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਮਸ਼ਕ ਰਾਹੀਂ ਉਪਲਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਆਦਿ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਕਿੱਤਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਭੁਗਤਾਣ ਤੁਰਤ ਫੁਰਤ ਰੁਪਏ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸਗੋਂ ਹਰ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਫ਼ਸਲ ਆਉਣ ’ਤੇ ਦਾਣੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੇਪੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਵੱਡੇ ਲਾਣੇ ਵਾਲਾ ਵੱਧ ਦਾਣੇ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੁਛ ਘੱਟ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਅਜਿਹੇ ਲੈਣ ਦੇਣ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਰੌਲਾ ਪੈਂਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।

ਉਪਰੋਕਤ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੀਰੀ ਰਲਣ-ਰਲਾਉਣ ਦੀ ਰੀਤ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ। ਜੱਟ ਅਤੇ ਸੀਰੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵੀ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਦਾਬਹਾਰ ਸਤਰਾਂ:

ਗੱਲ ਲੱਗ ਕੇ ਸੀਰੀ ਦੇ ਜੱਟ ਰੋਵੇ,
ਬੋਹਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨੀਰ ਵੱਗਿਆ।

ਕਿਉਂਕਿ ਨੁਕਸਾਨ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੀਰੀ ਨੂੰ ਕੁੱਲ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਤੈਅ ਸ਼ੁਦਾ ਹਿੱਸਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪੰਜਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ’ਤੇ ਰਲੇ ਸ਼ੀਰੀ ਨੂੰ ਦਸ ਸੇਰ ਮੂੰਗੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਸੇਰ ਮੂੰਗੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਸੀ। ਛਿਮਾਹੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਤੇ ਸ਼ੀਰੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ, ਦਾਣੇ, ਤੂੜੀ ਵਗੈਰਾ ਜੱਟ ਖੁਦ ਗੱਡੇ ’ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਸੀਰੀ ਦੇ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸੀ ਅਪਣੱਤ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ। ਹੁਣ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਕਿ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਵੱਢਣ/ਸਾਂਭਣ ਤਕ ਦਾ ਕੰਮ ਪੈਸਿਆਂ ਵੱਟੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਨਕਦੋ ਨਕਦੀ। ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਹੈ।

ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਦਾਣੇ ਕੱਢ ਕੇ ਬੋਹਲ (ਦਾਣਿਆਂ ਦਾ ਢੇਰ) ਲਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਮੱਸਿਆ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਇਸ ਬੋਹਲ ਨੂੰ ਤੋਲਣ ਦੀ। ਹਰੇਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦੋ ਚਾਰ ਤੋਲੇ (ਤੋਲਣ ਵਾਲੇ) ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਤੋਲਾ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਕੇ ਧੜੀਆਂ ਭਰਦਾ ਅਤੇ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਦਾ। ਸਾਰੇ ਦਾਣੇ ਤੋਲ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੋਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਾਣੇ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਲਿਆਕਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਮਿਲਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ।

ਜ਼ਮਾਨੇ ਭਲੇ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਦੁੱਖ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਨਾ ਬਲਦਾ। ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਵੇਲੇ ਸਾਰਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਨੱਚ ਨੱਚ ਕੇ ਧਮਾਲਾਂ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਜਾਤ, ਧਰਮ, ਊਚ ਨੀਚ, ਅਮੀਰੀ ਗਰੀਬੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਰ ਕੋਈ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ, ਕੁਛ ਨਾ ਕੁਛ ਲਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਨੇ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੇ ਅਤੇ ਤਥਾ ਕਥਿਤ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਇਸ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਖੋਰਾ ਲਾਇਆ ਹੈ।

*       *       *       *       *

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)