“ਇਹਨਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਹੈ ਤੇ ਚੰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ...”
(16 ਫਰਵਰੀ 2021)
(ਸ਼ਬਦ: 730)

ਕਲਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮਾਣ ਹੈ। ਬਸ਼ਰਤੇ ਉਹ ਜੀਵਨ ਲਈ ਹੋਵੇ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਦੇ ਲੇਖੇ ਲੱਗੇ। ਲੇਖਣ ਕਲਾ ਸੁਪਨੇ ਜਗਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੋਖ ਰੰਗ ਵੀ ਭਰਦੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਪੰਧ ਨੂੰ ਸੁਖਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਚਾਨਣ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮੋਤੀ ਮਨ ਮਸਤਕ ਦੀ ਲੋਅ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਕਲਮ ਦੇ ਬੋਲ ਪ੍ਰਭਾਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਈ ਲੇਖਣ ਕਲਾ ਦਾ ਹਰ ਰੂਪ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਾਵ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਣਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਪੁਸਤਕ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਨਵਾਂ ਸਿਰਜਣ ਦਾ ਬਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਜਜ਼ਬਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਲਮ ਦੀ ਇਹ ਸਿਰਜਣਾ ਖੇਤਾਂ ਨਾਲ ਵਫਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਫਸਲ ਉਗਮਦੀ ਹੈ। ਪੁਸਤਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਦੂਤ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਚੇਤਨਾ ਬਣ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਤੋਰਦੀ ਹੈ। ਹੱਕਾਂ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰੇ ਤਾਂ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਸਾਥ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ ਜਾਗੇ ਤੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਡਟ ਗਏ। ਦਿੱਲੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਦਰ ਮੱਲ ਲਏ। ਗਵਾਂਢੀ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਸਾਥ ਮਿਲਿਆ। ਖਾਣ, ਪੀਣ, ਰਹਿਣ, ਸਹਿਣ ਦੀ ਕੋਈ ਤੋਟ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਜੂਝ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਕਿਵੇਂ ਬੁਲੰਦ ਰਹੇ, ਜਾਗਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਰਾਂ ਨੇ ਖੇਤਾਂ ਜਾਇਆਂ ਕੋਲ ਗਿਆਨ ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ। ਵਾਰਸ ਜੁੜਨ ਲੱਗੇ। ਦੇਸ਼ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਸਦੇ ਸਨੇਹੀਆਂ ਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ। ਸਭ ਨੇ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਬਣੇ ਤੇ ਕਿਸਾਨ ਹੱਥਾਂ ਤਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੁੱਜਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਹੋ ਤੁਰੇ।

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਚਾਨਣ ਰੰਗੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸਾਹਿਤ ਵੈਨ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਟਿੱਕਰੀ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਕਦਮ ਟਰਾਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ਼ ਵੈਨ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਵੈਨ ਦੇ ਸਪੀਕਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕਿਰਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਜੁੜਨ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਸੁਪਨੇ ਤੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਝੰਡੇ ਫੜ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੈਨ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਹਾਰਦੇ ਹਨ। ਵੈਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲੱਗੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਬੁਲਾਰੇ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੀ ਧੀਆਂ ਪੁੱਤ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਸਿਦਕ, ਸਿਰੜ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਆਏ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਣਗੀਆਂ ਕਿ ਆਪਣਾ ਸ਼ਹੀਦ ਏ ਆਜ਼ਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਭਾਗ ਬਣਾਉਣਾ ਲੋਚਦਾ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਵਾਲੀ ਕਿਤਾਬ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਮਝਾਏਗੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਆਹ ਹਾਲਤ ਕਿਸਮਤ ਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਸਗੋਂ ਮਾੜੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਐ। ਹਰੇਕ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਬੋਲ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਉਚਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲੋਅ ਹੈ ਤੇ ਚੰਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ। ਸੁਣ ਰਹੇ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਬਾਪ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵੀ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਵੈਨ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੰਡ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਕਾਫ਼ਲਾ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲੈ ਟਰਾਲੀ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੁੱਜਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਮਾਵਾਂ ਆਸ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਫੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਮਾਂ ਆਖਦੀ ਹੈ, “ਪੁੱਤ, ਆਹ ਤੁਸੀਂ ਵਧੀਆ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌਂਕੇ ਦਾ ਕੰਮ ਨੀਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਧਰਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪੋਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਕਰਾਂਗੀਆਂ, ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ।” ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਕਿਰਤਾਂ ਵਾਲੀ ਪੁਸਤਕ ਹਰੇਕ ਦੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਸ਼ਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਬੰਡਲ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਮਗਰੋਂ ਹੈ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਚਾਨਣ ਲੋੜਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤਕ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਮੰਜ਼ਰ ਸੁਵੱਲੜੇ ਰਾਹ ਤੁਰਦੇ ਰਾਹੀਆਂ ਜਿਹਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਾਚਦੇ ਹੋਏ ਜਿੱਤ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਅਗਾਂਹ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆ ਪਹੁੰਚੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ।

ਸਿੰਘੂ ਬਾਰਡਰ ’ਤੇ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਕਾਫਲੇ ਨਾਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੰਡਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ‘ਦੇਵ ਪੁਰਸ਼ ਹਾਰ ਗਏ’ ਪੁਸਤਕ ਵੱਲ ਵੇਖ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, “ਹੁਣ ਦੋ ਹੱਥ ਚਮਤਕਾਰੀ ਦੇਵ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਅੱਖ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਮਾਲਕਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਲਾਲਾਂ ਨਾਲ ਕਰਨੇ ਹਨ।” ਉਸਦੇ ਕੋਟ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਦਿਸਦੀ ਸ਼ਹੀਦ ਏ ਆਜ਼ਮ ਦੀ ਜੇਲ ਡਾਇਰੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਭਾਵ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਪੁਸਤਕਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜ ਧਰਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਕਿਸਾਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਾਬਤਾ ਬੱਧ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ।

ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਿਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸੁਖਦ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਤਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਟਰਾਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਾਚਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ਼ ਮਨ ਦਾ ਸਕੂਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੀਆਂ ਦਾਦੀਆਂ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਆਪਣੇ ਵਡੇਰੇ ਨਾਇਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਚਾਨਣ ਦੀ ਲੀਕ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਮੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਟਰਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਗਦੇ ਬਲਬਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਵੀਂ ਸਵੇਰ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਮਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਅ ਜੀ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੋਲ ਕੀਤੇ ਕਾਜ ਦਾ ਹਾਸਲ ਬਣਦੇ ਹਨ। ‘ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਆਖਨਾਂ। ਇਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤਕ ਪੁੱਜਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨੇ। ਇਹ ਕੇਵਲ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਚਾਨਣ ਦੀਆਂ ਪੈੜਾਂ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਸੋਨੇ ਦੀ ਸਵੇਰ ਦਾ ਗਵਾਹ ਬਣਨਾ ਹੈ।’

*****

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2587)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)