“ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਉਪਾਅ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੱਟ ਖਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ...”
(10 ਅਪਰੈਲ 2018)

ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਮਹਾਨਗਰੀ ਐਮਸਟਰਡਮ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਪਲਬਧਤਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਚੀਨ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਸਾਡੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ 28% ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸਮਰੱਥ ਪਾਣੀ ਹੈ ਪਰ ਗਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪੈ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 80% ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਜਰਾ ਅਤੇ ਰਾਗੀ ਵਰਗੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਣਕ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਵਰਗੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਠੀਕਠਾਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਅੰਗੂਰ, ਗੰਨੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਨੂੰ 15 ਤੋਂ 20 ਵਾਰ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਰਨਾਟਕ ਵਿੱਚ ਅੰਗੂਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਗੰਨਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਮਾਏ। ਉਹ ਹਿਸਾਬ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਧੂ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਖਰਚ ਕਿੰਨਾ ਬੈਠੇਗਾ ਅਤੇ ਵਧੀ ਹੋਈ ਫਸਲ ਤੋਂ ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਕਿੰਨਾ ਮਿਲੇਗਾ।

ਮੰਨ ਲਓ 20 ਵਾਰ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਕੇ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਖਰਚ 20,000 ਰੁਪਏ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਲਾਲ ਮਿਰਚ 25,000 ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਵਿਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਉਸ ਹੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਖਰਚ 30,000 ਰੁਪਏ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਬਾਜਰੇ ਵਰਗੀ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਫਸਲ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰੇਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੱਟ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਉਸ ਦੀ ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਰੇਗਾ। ਪਾਣੀ ਸਸਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰੇਗਾ। ਇਹੋ ਤਾਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਸਸਤਾ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੱਲ ਅਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਵਾਰ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਂਜ ਹੀ ਜਿਵੇਂ ਅਨਲਿਮਿਟਡ ਥਾਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੁੱਲ ਅਦਾ ਕਰਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਜਿੰਨੀ ਚਾਹੋ, ਉੰਨੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਉੰਨਾ ਹੀ ਦੇਣਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਇੱਕ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰੇ ਜਾਂ 20 ਸਿੰਚਾਈਆਂ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਮੁਫਤ ਜਾਂ ਸਸਤੀ ਬਿਜਲੀ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਨਾਲ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣਾ ਸਸਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਰ ਰਹੇ ਕਿਸਾਨ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਲ ਵਧਾ ਕੇ ਵਾਧੂ ਬੋਝ ਪਾਉਣਾ ਉਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਉਪਾਅ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘੱਟ ਖਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮੁੱਲ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਤਦ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਗੰਨੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕਣਕ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਗੰਨੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਮਿਰਚ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਣਕ ਅਤੇ ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਲ ਉੱਚੇ ਮਿਲਣਗੇ।

ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੰਕਟ ਦਾ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਣ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਹੈ। ਟਿਹਰੀ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ ਪਿੱਛੇ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮਾ ਤਾਲਾਬ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਧੁੱਪ ਪੈਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪ ਬਣ ਉਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ 10 ਤੋਂ 15% ਪਾਣੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੇਤ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਣ ਵਿੱਚ ਰਿਸਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ 25% ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਉੱਤੇ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲਦੇ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਾਲਾਬ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ, ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਲਾਬਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਲਾਬਾਂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੈਂਟਰਲ ਗਰਾਊਂਡ ਵਾਟਰ ਬੋਰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਲਾਬਾਂ ਵਿੱਚ 76 ਬਿਲਿਅਨ ਕਿਊਬਿਕ ਮੀਟਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਟਿਹਰੀ ਦੀ 2.6 ਬਿਲਿਅਨ ਕਿਊਬਿਕ ਮੀਟਰ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਲੱਗਭੱਗ 30 ਗੁਣਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਪਏ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਬਖ਼ੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮਨਚਾਹੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਰਾਹੀਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਹਿਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਹਾਂ, ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਖਰਚ ਜ਼ਰੂਰ ਵਧਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੌਰ ਉਰਜਾ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਰੁਕ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹ ਘੱਟ ਆਉਣਗੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੁਨਰਭਰਣ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਰਾਹੀਂ ਸਿੰਚਾਈ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਨਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਰਿਸਾਵ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਘੱਟ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਉਪਾਅ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਖੇਤ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵੱਟਾਂ ਬਣਾਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਭਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਜ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੈ ਕਿ ਟਿਹਰੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੀ ਤੁਲਣਾ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਬਣਾਕੇ ਉੰਨੇ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ ਕਰਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਖਰਚ ਆਵੇਗਾ। ਲੇਕਿਨ ਸਾਡੇ ਮੰਤਰੀਆਂ, ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਟ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਠੇਕੇ ਦੇਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਹਿਰ ਰਾਹੀਂ ਲੈ ਜਾਕੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਭੰਡਾਰਣ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਗਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਅਪਨਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾਂ ਵਜਾਹ ਹੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

*****

(1103)