“ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਫਾਟਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬੱਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ ...”
(12 ਜਨਵਰੀ 2020)
ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਕਸੈਲੀ ਬੋਲਬਾਣੀ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਲਕੇ ਦਾ ਵਿਧਾਇਕ ਮੰਤਰੀ ਕਾਹਦਾ ਬਣਿਆ, ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਨ ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਹੋ ਗਈ। ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਅਫਸਰਾਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵੀ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਫਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੂਟਾ ਸਿਹੁੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਪੱਚੀ ਛੱਬੀ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਹੁਲੀਆ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਤੋਂ ਉਹ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਅਮੀਰਜ਼ਾਦਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕੋ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਤੇ ਹਮਜਮਾਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਰਾਦਰੀ ਅਤੇ ਗੁਰਬਤ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੇ ਉਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਗੂਹੜੇ ਮਿੱਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਬੀ.ਏ. ਕਰਕੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਲਿਆਕਤ ਤੇ ਰਾਖਵੇਂਕਰਨ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਹੁਣ ਉਹ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਬਣਕੇ ਮੋਹਾਲੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕੋਠੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਇੱਕ ਵਿਭਾਗੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਅੱਤਲ ਸੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਗੱਡੀ ਮੁੜ ਲੀਹ ਉੱਤੇ ਆ ਸਕਦੀ ਸੀ।
ਮੇਰੀ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਨੇੜਤਾ ਸਦਕਾ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਅਹਿਸਾਨ ਹੇਠ ਉਹ ਮੇਰੀ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਆਉ ਭਗਤ ਕਰਦਾ।
ਹਰ ਵੇਲੇ ਹੱਸ ਹੱਸ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਫੜੀ ਬੈਠਾ ਮਿਲਿਆ।
“ਕੀ ਗੱਲ, ਤਬੀਅਤ ਤਾਂ ਠੀਕ ਏ?” ਮੈਂ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬਹਿੰਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਤਬੀਅਤ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੀ ਗੋਲੀ ਲੱਗਣੀ ਆ, ... ਜਿੱਡੇ ਮਰਜ਼ੀ ਅਫਸਰ ਬਣ ਜਾਈਏ, ਸਾਲਾ ਆਪਣਾ ਤਾਂ ਅਤੀਤ ਈ ਪਿੱਛਾ ਨ੍ਹੀ ਛੱਡਦਾ।” ਉਸਨੇ ਸਫਾਚੱਟ ਟੋਟਣ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬੀਤੀ ਸੁਣਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
‘ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਫਲਾਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਕਾਲਜ ਆਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੱਲ੍ਹ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਈ ਸੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ। ਅਧਖੜ੍ਹ ਉਮਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤਣ ਨੂੰ ਨਾ ਮੈਂ ਪਛਾਣਿਆ ਤੇ ਨਾ ਉਹ ਪਛਾਣ ਸਕੀ। ਕਲਰਕ ਲੱਗੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਤਰਸ਼ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੋਂ ਪਛਾਣਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਅੱਛਾ, ... ਤੁਸੀਂ ਕੱਚੇ ਖੋਏ ਆਲੇ ਬੂਟਾ ਵੀਰ ਜੀ ਹੋ!” ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾ ਗਿਆ। ਮੇਰੀ ਅਫਸਰ ਪਤਨੀ ਨੇ ਚਾਹ ਤੇ ਡਰਾਈ ਫਰੂਟ ਦੀ ਟਰੇਅ ਮੇਜ਼ ਉੱਪਰ ਲਿਆ ਰੱਖੀ। ਮੇਰੀ ਕੁਲੀਗ ਅਫਸਰ ਨੇ ਤਾਂ ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਸ ਔਰਤ ਨੇ ‘ਮੈਂ ਕਦੇ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਪੀਤੀ’, ਕਹਿ ਕੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਦਿੱਤੇ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਚਾਹ ਨਾ ਪੀਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਮਝ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ।”
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਹੀ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਬੂਟਾ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸੀਟ ਛੱਡਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹੀ ਦਿਨੀਂ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਲਈ ਸਵੇਰੇ ਬਰਨਾਲੇ ਤੋਂ ਆਉਂਦੀ ਇੱਕੋ ਸਰਕਾਰੀ ਬੱਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਥੱਲਿਓਂ ਤੂੜੀ ਵਾਂਗ ਲੱਦੀ ਹੁੰਦੀ। ਬੂਟਾ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੋਂ ਪੰਜ ਮੀਲ ਸਾਇਕਲ ਉੱਤੇ ਆ ਕੇ ਹਮੀਦੀ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹਦਾ। ਉਸ ਦਾ ਬਾਪੂ ਤੇ ਤਾਏ ਚਾਚੇ ਜੁੱਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਰਦਾ ਪਸ਼ੂ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਧੰਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬੂਟੇ ਦੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਤੇ ਤਿੱਖੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹਰੇਕ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖਾਦੇ ਪੀਂਦੇ ਜਿਮੀਂਦਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸਮਝਦਾ। ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਿਛਲੀ ਤਾਕੀ ਕੋਲ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਬਹਿ ਕੇ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੀਟ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਗੀ ਤੇ ਸਾਊ ਮੁੰਡਾ ਸਾਬਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਾਕਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਬਲਦਾਂ, ਟਰੈਕਟਰਾਂ ਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ। ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਕੇਲੋਂ ਗੇਟ ਬੱਸ ਰੁਕਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਕਈ ਬਾਰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ ਹੇਠੋਂ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਪਿੱਠੂ ਵਾਲਾ ਖਾਕੀ ਬੈਗ ਖਿੱਚ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਲਾਹੁੰਦਾ।
“ਆ ਜਾ, ਆਪਾਂ ਆਹ ਖੋਆ ਔਹ ਸਾਹਮਣੇ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਦੇ ਕੇ ਚਲਦੇ ਆਂ।” ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਬੈਗ ਦੀਆਂ ਤਣੀਆਂ ਫੜ ਕੇ ਰੇਲਵੇ ਫਾਟਕ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੱਚੇ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਆ ਰੱਖਦੇ। ਮੁਰਦਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲੂਣ ਲਾਈਆਂ ਕੱਚੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਥਾਨਾਂ ਵਾਂਗੂ ਤਹਿ ਲਾ ਕੇ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਬੂਟੇ ਦੇ ਬਾਪੂ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਜਾਣ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੱਚੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਲੂਣ ਲਾ ਕੇ ਘਰੇ ਸਾਂਭਣ ਤੇ ਹਰ ਹਫਤੇ ਤੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸਾਇਕਲ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਜੱਭ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਪੰਜ ਚਾਰ ਖੱਲਾਂ ਪਿੱਠੂ ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਤਹਿ ਲਾ ਕੇ ਬੂਟੇ ਦੇ ਸਾਇਕਲ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਦਿੰਦੇ ਤੇ ਉਹ ਹਮੀਦੀ ਦੇ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਬੱਸ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਸੀਟ ਹੇਠਾਂ ਬੈਗ ਧੱਕ ਕੇ ਕੰਡਕਟਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਬਾਈ ਕਦੇ ਪਨੀਰ ਜਾਂ ਖੋਏ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਈ ਤਾਂ ਦੱਸੀਂ, ਆਪਾਂ ਘਰ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਘਰੇ ਈ ਤਿਆਰ ਕਰੀਦਾ।” ਬੂਟੇ ਦਾ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਫਾਟਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬੱਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਸਾਰੀਆਂ ਮਰਦ ਸਵਾਰੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਲਈਆਂ। ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਬੱਸ ਦੀ ਇੱਕ ਇੱਕ ਸੀਟ ਚੁੱਕ ਚੁੱਕ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਲੱਗੇ।
“ਆਹ ਬੈਗ ਕੀਹਦਾ ਬਈ?” ਪੁਲਿਸ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨੇ ਕੰਡਕਟਰ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਇਹਦੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਬਾਈ ਜੀ ਖੋਆ ਐ, ਔਹ ਹਮੀਦੀਓਂ ਆਉਂਦਾ ਪੜ੍ਹਾਵਾ ...” ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਹਾਕ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਸਫਾਈ ਦਿੱਤੀ।
“ਆ ਖੋਲ੍ਹ ਬਈ ਇਹਨੂੰ।” ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੇਖਕੇ ਬੂਟੇ ਦੀ ਜੀਭ ਤਾਲੂਏ ਲੱਗ ਗਈ। ਸੀਟ ਉੱਪਰ ਰੋਜ਼ ਵਾਂਗ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਬੈਗ ਦੀਆਂ ਬੱਧਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆ।
“ਬਾਈ ਜੀ, ਕਾਹਨੂੰ ਮੇਰਾ ਜਲੂਸ ਕੱਢਦੇ ਓਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਕੱਚਾ ਚੰਮ ਆ, ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵੇਚਣ ਲਿਆਈਦਾ।” ਉਹ ਹੌਲਦਾਰ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ।
“ਪਹਿਲਾਂ ਬੰਦੇ ਦਾ ਪੁੱਤ ਬਣਕੇ ਇਹਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ...” ਹੌਲਦਾਰ ਬੈਗ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਲਈ ਅੜ ਗਿਆ। ਬੱਸ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਬੈਗ ਦੀਆਂ ਬੱਧਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬੈਗ ਵਿੱਚ ਕੱਚਾ ਚੰਮ ਵੇਖਦਿਆਂ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਨੱਕ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਚੁੰਨੀਆਂ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਲਪੇਟ ਲਏ।
“ਸਾਲਾ ਘਰ ਦੇ ਖੋਏ ਦਾ, ਕੰਜਰ ਦੇ ਨੇ ਸਾਲ ਭਰ ਤੋਂ ਬੱਸ ਨੂੰ ਹੱਡਾਰੋੜੀ ਦਾ ਗੱਡਾ ਬਣਾ ਰੱਖਿਆ।” ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਬੈਗ ਤਣੀਓਂ ਫੜ ਕੇ ਖਤਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ।
ਬੱਸ ਨਿੰਮੋਝੂਣੇ ਹੋਏ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਚੱਲ ਪਈ। ਮੈਂ ਚਲਦੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਖਤਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖਿਲਰੇ ਚੰਮ ਦੀਆਂ ਕਟਾਹਲਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਬੂਟੇ ਕੋਲ ਜਾ ਖੜ੍ਹਿਆ। ਸ਼ਰਮ ਦੇ ਮਾਰੇ ਬੂਟੇ ਨੇ ਮੁੜ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ ਬੱਸ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਕੱਚੇ ਖੋਏ ਆਲਾ ਬੂਟਾ ਵੀਰਾ’ ਕਹਿ ਕੇ ਛੇੜਦੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਨਿੱਤ ਮਰ ਮਰ ਕੇ ਮਸਾਂ ਬੀ.ਏ. ਪਾਸ ਕੀਤੀ।
“ਦੇਖ ਲੈ, ਕੋਠੀਆਂ, ਕਾਰਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰੀ ... ਸਭ ਕੁੱਛ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ …” ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਚਾਹ ਦੇ ਕੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਚੇ ਚੰਮ ਦਾ ਮੁਸ਼ਕ ਆਇਆ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1885)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: