“ਇੱਕ ਰਾਤ ਝਾੜੀ ਪਿੱਛੇ ਜੰਗਲਪਾਣੀ ਬੈਠੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਲੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ...”
(9 ਅਕਤੂਬਰ 2018)
ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੀ ਅਲਮਾਰੀ ਉੱਪਰ ਪਈ ਕੋਲਿਆਂ ਵਾਲੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੈੱਸ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੇ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਕੀ ਕਬਾੜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਬਾੜੀਏ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲੱਗਿਆ। ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੈੱਸ ਵਾਧੂ ਕਬਾੜ ਦਾ ਸਮਾਨ ਹੀ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਹ ਚੜ੍ਹਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਗੁਰਬਤ ਭਰੇ ਵਕਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਸੀ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਅਕਸਰ ਪਿੰਡ ਆਉਂਦੇ ਕਬਾੜੀਏ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕਾਪੀਆਂ, ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਦੀ, ਲੋਹੇ ਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕਬਾੜ ਬਦਲੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਤੀਵੀਂਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਸਮਾਨ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦੀਆਂ। ਮੇਰੇ ਘਰ ਦਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪ੍ਰੈੱਸ ਬਦਲੇ ਘਰ ਪਾਲੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਕੌਲਾ ਜਿਹਾ ਖਰੀਦ ਲਿਆ ਸੀ। ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਂਭੀ ਪਰੈੱਸ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਕੌਲੇ ਬਦਲੇ ਵੇਚ ਦੇਣ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਘਰੇ ਕਈ ਦਿਨ ਕਲੇਸ਼ ਛਿੜਿਆ ਰਿਹਾ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਕਬਾੜੀਏ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਰੈੱਸ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਲਈ ਦੁੱਗਣੇ ਤਿੱਗਣੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ ਵੀ ਕੀਤੀ। ‘ਉਹ ਤਾਂ ਜੀ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੰਡੀ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਢਾਲ ਕੇ ਗਾਡਰ ਸਰੀਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਣੀ ਆ।’ ਕਬਾੜੀਏ ਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਸਿਰ ਫੜ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਦਿਨ ਫਿਲਮ ਵਾਂਗ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਨਾਨ ਮੈਡੀਕਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਕੇ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਜੇ.ਬੀ.ਟੀ. ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸਕੂਲ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਪਰੈੱਸ ਕੀਤੀ ਚਿੱਟੀ ਪੈਂਟ ਸ਼ਰਟ ਪਹਿਨਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਹੋਸਟਲ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਬੱਸ ਪਾਸ ਬਣਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪਿੰਡੋਂ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਜਾਂਦਾ। ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀਓਂ ਸੰਗਰੂਰ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੜਕ ’ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ ਵੇਚਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕੋਲੋਂ ਮੈਂ ਦਸ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੀਆਂ ਦੋ ਚਿੱਟੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਤੇ ਸ਼ਰਟਾਂ ਖਰੀਦ ਲਈਆਂ। ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਦੀ ਸਭਾ ਮੌਕੇ ਮੁੱਖ ਅਧਿਆਪਕ ਸਭ ਦੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਚੈੱਕ ਕਰਦਾ। ਉਂਝ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੱਸ ਅੱਡਿਆਂ ਨੇੜੇ ਵਿਕਦੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਸ਼ਰਟਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਰਦੀਆਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰੈੱਸ ਕੀਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਦਾ ਸਾਰਾ ਬਜ਼ਾਰ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਰੈੱਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹ ਕੇ ਪਰੈੱਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਾਫ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਇਕਬਾਲ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਰ ਉਸਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਰੈੱਸ ਕਰਵਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ।
ਪਿੰਡੋਂ ਸੱਤਰ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਵਜੇ ਘਰੋਂ ਸਾਇਕਲ ’ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੈਂਟ ਸ਼ਰਟ ਦੀ ਤਹਿ ਲਾ ਕੇ ਮੰਜੇ ਦੇ ਸਿਰ੍ਹਾਣੇ ਦਰੀ ਹੇਠ ਰੱਖ ਲੈਂਦਾ ਪਰੰਤੂ ਫਿਰ ਵੀ ਪਰੈੱਸ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣਦੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਨੇੜੇ ਕਬਾੜੀਏ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਜੰਗਾਲੀ ਹੋਈ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੈੱਸ ਖਰੀਦ ਲਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਆ ਕੇ ਕਈ ਦਿਨ ਇੱਟ ਦੇ ਰੋੜੇ ਨਾਲ ਰਗੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਡੱਕਿਆਂ ਜਾਂ ਪਾਥੀ ਦੀ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਗਰਮ ਕੀਤੀ ਪਰੈੱਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਵਰਦੀ ਪਰੈੱਸ ਕਰ ਲੈਂਦਾ।
ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਡੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਥੀ ਤੋਂ ਵੀ ਖਹਿੜਾ ਛੁੱਟ ਗਿਆ। ਸਿਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਏ ਕੋਲੇ ਮੇਰਾ ਮਕਸਦ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਮੈਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨ੍ਹੇਰੇ ਨ੍ਹੇਰੇ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਲਿਆਂ ਦਾ ਝੋਲਾ ਭਰ ਲਿਆਉਣਾ। ਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਬਾਰ ਕਿਸੇ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਜਬਾੜੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵੀ ਘਰੇ ਆ ਜਾਣੀਆਂ। ਕੋਲਿਆਂ ਦਾ ਝੋਲਾ ਤੂੜੀ ਵਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖੂੰਜੇ ਲੁਕੋ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਸਿਵਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲੇ ਵਰਤਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕੁ ਤਜਰਬਾ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਦਾ ਮੌਸਮ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਸਿਵੇ ਵਿੱਚ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਕੋਲਿਆਂ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਾ ਲੈਂਦਾ। ਸਿਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੋਲੇ ਬਰਸਾਤਾਂ ਦੇ ਬੂੰਦਾ ਬਾਂਦੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਦੇ। ਕਈ ਬਾਰ ਕੋਲਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਬਲਦੇ ਸਿਵੇ ਉੱਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਛਿੜਕਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਲਦੇ ਸਿਵੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਕੱਢ ਕੇ ਕਿਸੇ ਝਾੜੀ ਵਿੱਚ ਲੁਕੋ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਘਰ ਪਰਤ ਆਉਂਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਬਾਰ ਵੱਧ ਤੇ ਵਧੀਆ ਕੋਲੇ ਲੈਣ ਲਈ ਟਿਕੀ ਰਾਤ ਨੇੜਲੇ ਛੱਪੜ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਘੜੇ ਭਰ ਕੇ ਦਗਦੀ ਚਿਖਾ ਉੱਪਰ ਉਲੱਦਣੇ ਪੈਂਦੇ। ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵਾਰਸ ਦੂਜੇ ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਫੁੱਲ ਚੁਗ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਕੋਲੇ ਮੇਰੇ ਹੁੰਦੇ।
ਇੱਕ ਰਾਤ ਝਾੜੀ ਪਿੱਛੇ ਜੰਗਲਪਾਣੀ ਬੈਠੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਲੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਲਿਆ। ਸਵੇਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸਰਪੰਚ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅਖੇ ਫਲਾਣਿਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਿਵੇ ਜਗਾਉਂਦਾ, ਅਸੀਂ ਆਪ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਤੜਕੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਘਰੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇ ਗਿਆ। ਸਰਪੰਚ ਦੇ ਘਰ ਵੜਦਿਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕੰਬਣ ਲੱਗੀਆਂ। “ਉਏ ਤੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਿਵਿਆਂ ’ਚ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਨੈ?” ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਜਾਂਦੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਲ ਦਾਗ ਦਿੱਤਾ।
“ਜੀ, ਕੁਛ ਨ੍ਹੀ, ਬੱਸ ਰਾਤ ਛੱਲੀਆਂ ਚੱਬਣ ਨੂੰ ਚਿੱਤ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਦੋ ਛੱਲੀਆਂ ਭੁੰਨੀਆਂ ਸੀ ਸਿਵੇ ’ਤੇ।” ਮੇਰਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਸਰਪੰਚ ਹੱਸਣ ਲੱਗਿਆ। “ਕੰਜਰ ਦਿਆ ਛੱਲੀਆਂ ਘਰੇ ਨ੍ਹੀ ਭੁੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਸਿਵੇ ’ਤੇ ਭੁੰਨੀਆਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਲਗਦੀਆਂ।” ਸਰਪੰਚ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਝਿੜਕ ਕੇ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਐਨਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕਿ ਸਿਵਾ ਅੱਸੀ ਨੱਬੇ ਸਾਲ ਦੇ ਬੁੜ੍ਹੇ ਦਾ ਸੀ, ਜੇ ਕਿਸੇ ਮੁਟਿਆਰ ਔਰਤ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸਿਵਾ ਜਗਾਉਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀ ਬੀਤਦੀ।
ਸਿਵਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੱਪੜੇ ਪਰੈੱਸ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬੈਂਕ ਕਲੱਰਕ, ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਮੰਡੀ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਆਕਸ਼ਨ ਰਿਕਾਰਡਰ ਵਜੋਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਨੌਕਰੀ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਮਹਿਕਮੇ ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲਣ ਪਿੱਛੋਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਵਾਲੀ ਪਰੈੱਸ ਆ ਗਈ ਪਰੰਤੂ ਕੋਲਿਆਂ ਵਾਲੀ ਪੁਰਾਣੀ ਪਰੈੱਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਵੇਂ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਬਾਂਦਰੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਢਿੱਡ ਨਾਲ ਲਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਪਰੈੱਸ ਘਰੇ ਪਈ ਰਹੀ, ਮੈਂ ਸਿਵਿਆਂ ਦੇ ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਗੁਰਬਤ ਦੇ ਦਿਨ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ।
*****(1336)