ਦੋਦੜੇ ਤੋਂ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ --- ਰਾਮ ਸਵਰਨ ਲੱਖੇਵਾਲੀ

RamSLakhewali7 “ਉਹ ਹੁਣ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਚਹੇਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ ...”
(10 ਅਗਸਤ 2020)

ਵਿਛੜੇ ਲੋਕ ਨਾਟਕਕਾਰ ਪ੍ਰੋ. ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਔਲਖ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਰੋਹ ’ਤੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਕਲਮਕਾਰ ਸਨੇਹੀਆਂ ਨਾਲ ਨਾਇਕ ਦੇ ਜੱਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਖ਼ਰਾਬ ਸੜਕੀ ਰਸਤੇ ਕਾਰਣ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੋ ਤੁਰਦੇ ਹਾਂ। ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਹਰਵਾਰ ਸਰਦੇ ਪੁਜਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਕੋਠੀਆਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਅੱਗੇ ਬੱਸ ਅੱਡਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਡੇ ’ਤੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਨਾਂ ‘ਦੋਦੜਾ’ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਵਟ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਰਤ ਦੇ ਜਾਏ ਰਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਮਨ ਮਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਪਿੰਡ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਯਾਦ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਨਾਤੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਇਸ ਪਿੰਡ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਜਾਮ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅੰਨ ਦਾਤਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਦੇ ਗਏ ਰਲਾ ਸਿਹੁੰ ਨਾਂ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਸੀ।

ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਮੂਹਰੇ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਕਾਹਲੇ ਸਾਂ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਅਨੇਕਾਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਫਰੇਰੇ, ਲੱਗਦੇ ਨਾਅਰੇ ਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀ ਬੁਲੰਦੀ ਕਾਇਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਨਾਅਰਿਆਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਮੌਤ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਜੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਾਫਲੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਲੱਦਿਆ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕੈਂਟਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਾਏ ਕਿਰਤੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਪੁਜਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨਾਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਹੀ ਉਮੜ ਪਿਆ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜਾਮ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਜੇ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਉਹੋ ਚਰਚਾ ਚਲਦੀ ਰਹੀ, ‘ਮੌਤ ਤਾਂ ਇੰਜ ਹੀ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਐ। ਇੱਜ਼ਤ ਮਾਣ ਵਾਲੀ, ਬੰਦਾ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜਾਵੇ, ਰਲਾ ਸਿਹੁੰ ਵਾਂਗ। ਏਨੀ ਸਨਮਾਨ ਵਾਲੀ ਮੌਤ ਤਾਂ ਵੱਡਿਆਂ-ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਰੌਸ਼ਨ ਕਰ ਗਿਐ।’ ਘਰ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦਿਆਂ ਭੂਆ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੂੰਹ ਨੇ ਰਲਾ ਸਿੰਹੁ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੇੜ ਲਈਆਂ, ‘ਬਹੁਤ ਭਲਾ ਬੰਦਾ ਸੀ ਉਹ ਤਾਂ, ਹਰ ਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਦਾ ਕਦਰਦਾਨ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕੰਮ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਆਖਦਾ, ‘ਕੰਮ ਤੋਂ ਕਾਹਦੀ ਸ਼ਰਮ, ਇਹ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਜੱਸ ਹੁੰਦੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਮਨਰੇਗਾ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਉਮਰ ਗੁਜ਼ਾਰ ਲਈ। ਦਸਾਂ ਨਹੁੰਆਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਲਿਆ ਤੇ ਬਾਲ ਬੱਚੇ ਵਿਆਹੇ। ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਹਲ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਮਜ਼ਦੂਰ-ਕਿਸਾਨ ਸੰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਬਹਿਣ ਉੱਠਣ ਲੱਗਾ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੇ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਹਿਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗੀ। ਉਹ ਨਿੱਤ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਕਿਰਤ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਨਾਟ ਮੇਲਾ ਕਰਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੂਹਰੇ ਹੋ ਤੁਰਿਆ। ਜਦ ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਮੇਲੇ ਦਾ ਫੰਡ ਲੈਣ ਆਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਿਆਣਪ ਭਰੇ ਬੋਲਾਂ ਨੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ।

“ਉਹ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਮੁਖੀ ਮੈਡਮ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ‘ਸਾਡੇ ਬਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਦਾਨ ਦੇਣ ਬਦਲੇ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡਾ ਰਿਣ ਉਮਰ ਭਰ ਨਹੀਂ ਉਤਾਰ ਸਕਦੇ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਵਾਸਤੇ ਆਏ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਖ਼ਾਲੀ ਨਾ ਮੋੜਿਓ।’ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸਟਾਫ਼ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ। ਰਲਾ ਸਿੰਹੁ ਆਪਣੀ ਅਜਿਹੀ ਕਰਨੀ ਕਰਕੇ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖੇਤਾਂ, ਸੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਸਾਂਝ ਵਧਾਉਣ ਲੱਗਾ। ਇਹ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮਾਣ ਮੱਤਾ ਰੂਪ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਹਰੇਕ ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ’ਤੇ ਲਿਜਾਣ ਬਦਲੇ ਹੀ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਕੀ ਬੱਚਾ, ਬੁੱਢਾ ਤੇ ਜਵਾਨ, ਸਾਰੇ ਓ ਰਲੇ ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਰਲਾ ਸਿਹੁੰ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਕਿਰਤੀ ਉਸ ਦੁਆਲੇ ਜੁੜਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ, ਉਸਦੇ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲੇ ਜਿਹੜੇ ਉਸਦੀ ਬਹੁਤੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਧਰਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਜਹਾਨ ਤੋਂ ਗਿਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੁਖੀ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਚਾਚਾ, ਗੱਲ ਕੀ ਉਹ ਹੁਣ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਚਹੇਤਾ ਹੈ। ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਚਰਚਾ ਹੈ। ਇਹ ਉਸ ਆਖਰੀ ਉਮਰੇ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਕਰਕੇ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੇ ਹੱਕਾਂ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਕੀਤੀ।"

ਵਾਪਸੀ ’ਤੇ ਪਿੰਡੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੀਕਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਹੈ, ‘ਪਿਆਰੇ ਲੋਕੋ, ਅੱਜ ਇਹ ਵੱਡਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਅੱਜ ਦੋਦੜੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕਿਰਤੀ ਰਲਾ ਸਿੰਹੁ ਭਾਵੇਂ ਸਾਥੋਂ ਵਿਛੜ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦਿਆਂ, ਕਿਸਾਨ ਕਾਫਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਰਾਹ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ। ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਸਲ ਕਮਾਈ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਇਹ ਕਮਾਈ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਤੁਰਨ, ਖੜ੍ਹਨ, ਲੜਨ ਤੇ ਜੂਝ ਮਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਦੋਦੜੇ ਤੋਂ ਜਾਂਦਾ ਰਾਹ ਹੁਣ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵੱਲ ਜਾਏਗਾ, ਜਿੱਥੋਂ ਸਭਨਾਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰੀ, ਇਨਸਾਫ਼ ਤੇ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਘੋਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।”