ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿੱਧਰ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਐਂ ਜੱਸਿਆ?” “ਬਾਈ ਤਿੰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ...”
(20 ਦਸੰਬਰ 2019)
ਮੈਂ ਡਿਊਟੀ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਮਣੇ ਜੱਸਾ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਪੀਪਾ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਬੈਗ ਪਾਈ ਮਿਲ ਪਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ, ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਬੰਦੇ ਤੇ ਸੱਤ ਅੱਠ ਜਨਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿਆਣੇ ਸਨ। ਜੱਸਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਛੋਟਾ ਕਿਸਾਨ ਹੈ। ਪੁਸ਼ਤੈਣੀ ਘਟਦੀ-ਘਟਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਿੱਲਿਆਂ ਤੋਂ ਕਨਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਪੱਤੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਦੇ ਚਾਰ ਪੱਲੇ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਉਸ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਦੁਆ ਸਲਾਮ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਅਕਸਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੱਸਾ ਬੰਦਾ ਦਿਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਫ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿੱਧਰ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਐਂ ਜੱਸਿਆ?”
“ਬਾਈ ਤਿੰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਉੱਤੇ ਬਠਿੰਡੇ ਚਲੇ ਹਾਂ। ਉੱਥੋਂ ਗੱਡੀ ਫੜਨੀ ਹੈ ...” ਉਸਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿਧਰੇ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਜਾਂ ਮੇਲੇ ’ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
“ਪਰ ਜਾ ਕਿੱਥੇ ਰਹੇ ਹੋ?” ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਗਿਆਸਾ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਜੱਸੇ ਨੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਬਾਈ, ਗੁਜਰਾਤ ਚੱਲੇ ਹਾਂ ... ਨਰਮਾ ਚੁਗਣ। ”
ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰਿਆ ਸੀ। ਸਾਰਾ ਜੱਥਾ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਲ ਨੂੰ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਮੈਂ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰਿਆ ਆਉਂਦਾ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਨਰਮਾ ਕਪਾਹ ਖਿੜਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਖੇਤ ਚਿੱਟੀ ਭਾਹ ਮਾਰਨ ਲਗਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਖੇਤ ਵਾਲੇ ਕੋਠੇ ਵਿੱਚ ਬਾਪੂ ਜੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੋਂ ਖਾਸੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਚੁਗਾਵੇ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਾਮੇ ਮਿਲਣੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਰਮਾ ਚੁਗਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਅਸੀਂ ਨਿਆਣੇ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ। ਘੱਗਰੀਆਂ ਪਾਈ ਨਰਮਾ ਚੁਗਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਨਾਨੀਆਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਅਲੋਕਾਰੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਦੂਜੇ ਘਰ ਵੀ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਰਮਾ ਚੁਗਵਾਉਂਦੇ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ ਆਇਆ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਾਰੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕਰਦੇ।
ਨਰਮੇ ਦੀ ਚੁਗਾਈ ਅੱਸੂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੋਹ ਤੱਕ ਚਲਦੀ। ਉਹ ਲਗਤਾਰ ਚੁਗਾਈ ਕਰਕੇ ਅੱਧੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਿਬੇੜ ਦਿੰਦੇ। ਘਰ ਘਰ ਨਰਮੇ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ, ਸਬਾਤਾਂ ਭਰ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਨਿਆਣੇ ਨਰਮੇ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲੋਟਣੀਆਂ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਨਰਮਾ ਵੇਚ ਕੇ ਮੂੰਹ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਸਿਆਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਗਰਜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਉਂਤਾਂ ਘੜਦੇ ਫਿਰਦੇ। ਚੁਗਾਵਿਆਂ ਦਾ ਨੰਬਰਦਾਰ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿਹਾੜੀਆਂ ਦਾ ਪੈਸਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰਦਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਬੁਸ ਬੁਸ ਕਰਨ ਲਗਦੇ। ਆਖਿਰ ਬਾਪੂ ਜੀ ਸਾਰੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦੇ, ਫੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਆਉਣ ਲਈ ਪੱਕਾ ਕਰਦੇ ਟਰਾਲੀ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਬਠਿੰਡੇ ਤੋਂ ਗੱਡੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਆਉਂਦੇ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਚੱਕਰ ਸਾਡੇ ਕਾਲਜ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ।
ਸਮੇਂ ਬਦਲੇ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾੜੀਆ ਨੀਤੀਆਂ, ਕਦੇ ਅਮਰੀਕਨ ਸੁੰਡੀ, ਕਦੇ ਚਿੱਟੀ ਮੱਖੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਨਕਲੀ ਦਵਾਈਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਕਿ ਚਿੱਟਾ ਸੋਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਫਸਲ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ। ਖੇਤੀ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਠੂਠੇ ਨਾਲ ਕਨਾਲਾ ਵੱਜਣ ਲੱਗਿਆ ਅਤੇ ਮਜਬੂਰੀ ਵੱਸ ਨਰਮੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜੀਰੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੀ ਕੰਮ ਮਿਲਣਾ ਸੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਾਮੇ ਵੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੋ ਗਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਰੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੇ ਸੰਭਾਲ ਲਿਆ। ਬੱਸ ਝੋਨਾ ਲਵਾਈ ਸਮੇਂ ਪਰਵਾਸੀ ਮਜਦੂਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲਾ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕੰਮ ਦੀ ਬਜਾਇ ਦਿਖਾਵੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਫੈਲਸੂਫ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨੇ ਘਰ ਘਰ ਪਸਾਰਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਵਿਆਹਾਂ, ਭੋਗਾਂ ਉੱਪਰ ਕੀਤੇ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਖਰਚੇ ਨੇ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਾਈ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਕੀ ਕਸਰ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਦੈਂਤ ਨੇ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਰੰਗਲਾ ਪੰਜਾਬ ਕੰਗਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਿਆ। ਸਿਆਸੀ ਧਿਰਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਸਿਰਫ ਕੁਰਸੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਸੇਵਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਲੁੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਧੰਦਾ ਬਣ ਗਈ। ਜਿਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੋਂ ਆਏ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਜੰਮੇ ਜਾਇਆਂ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੇਸਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬੱਚੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਸੱਤ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਜੱਸੇ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨਹੀਣ ਦੂਜੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਚੋਗ ਚੁਗਣ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਮਨ ਨੂੰ ਧਰਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚਿੱਟੇ ਦੀ ਮਾਰ ਅਤੇ ਡੁੱਬਦੀ ਕਿਸਾਨੀ ਕਰਕੇ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰੁੱਤ ਨੇ ਘਰ ਘਰ ਸਥਰ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜੱਸੇ ਵਰਗੇ ਹਿੰਮਤੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਪੱਲਾ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤੰਗੀਆਂ ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਠੁੱਠ ਦਿਖਾਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਬਦਲਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਾਰ ਹੇਠ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿਰੜੀ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਸਿਜਦੇ ਲਈ ਖੁਦ ਬਖ਼ੁਦ ਝੁਕ ਗਿਆ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1852)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: