“ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੇਚ ਨਾ ਆਉਂਦੀਆਂ ਪ੍ਰੰਤੂ ...”
(11 ਜੁਲਾਈ 2025)
ਸਾਡਾ ਪਿੰਡ ਮੰਡੇਰ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ। ਇਹ ਬਰੇਟਾ ਮੰਡੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ’ਤੇ ਬੋਹਾ ਨੂੰ ਵਾਇਆ ਕੁਲਰੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ’ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮਾਨਸਾ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਜਰਗ (ਲੁਧਿਆਣਾ) ਦਾ ਹੈ। ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਦੱਸਣ ਮੁਤਾਬਕ ਇੱਕ ਸੌ ਪੈਂਤੀ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਕੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਵਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਿਮੀਦਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਗੋਤ ਮੰਡੇਰ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਗੋਤ ਨਿਉਲੇ ਹੈ। ਜਿਮੀਦਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਗੋਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੇ ਬਹੁਤ ਘਰ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਿੰਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਚੱਲੀਆਂ ਸੰਘਰਸ਼ੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਜਥੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਨ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੱਖ। ਉਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇਜਾ ਸਿੱਖ, ਝੰਡੂ ਸਿੱਖ, ਜੀਤ ਸਿੱਖ, ਦਲੀਪ ਸਿੱਖ, ਰੁਲਦੂ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ।
ਇਸ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਾਂਗਾ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ। ਇਸਦਾ ਵੀ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ - ਅਤੀਤ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਿੱਚ ਗਵਾਚੀ ਇੱਕ ਬਚਪਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਅਚਾਨਕ ਮਨ ਮਸਤਕ ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇਣਾ। ਗੱਲ 1972-73 ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਤੀਜੀ ਜਾਂ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋਵਾਂਗਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਜਵਾਕਾਂ ਨੇ ਖੇਡਦੇ ਖੇਡਦੇ ਸਕੀਮ ਬਣਾਈ ਕਿ ਤੇਜੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਖੇਤੋਂ ਅੰਬ ਤੋੜ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਫਲਦਾਰ ਬੂਟਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਬ ਦੇ ਬੂਟੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਅੰਬ ਵੀ ਕਾਫੀ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਸਕੀਮ ਬਣਾ ਕੇ ਅਸੀਂ ਖੇਤ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਖੇਤ ਬਰੇਟਾ ਮੰਡੀ ਵਾਲੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਸੀ। ਰਸਤਾ ਕੱਚਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਖੇਡਦੇ ਹੋਏ ਪਹੇ ਦੀ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਤੁਰੇ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖੇਤ ਕੋਲ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਪਰ ਡਰਦਿਆਂ ਦੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਅੰਬ ਤੋੜਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਾ ਪਈ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਤੁਰੇ ਆਉਂਦੇ ਪਿੰਡ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ ਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਅੱਗੋਂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਟੱਕਰ ਪਏ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਡਰ ਕੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਦੌੜਨ ਲੱਗ ਪਏ ਪਰ ਮੈਂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਾਬੂ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਡਰ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੇਰਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ? ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ- ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ, ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਹੈ ਪੰਜਾਬੀ ਲਾਲ। ਤੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲਾਲ ਹੈਂ। ਮੈਂ ਝੱਟ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਮਿਲਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਖਲਾਸੀ ਕਰਵਾਈ।
ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਘਟਨਾ ਭੁੱਲ ਭੁਲਾ ਗਈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਪਣੀ ਤੋਰੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗੀ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਿਖਾਈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਕਰੀ, ਫਿਰ ਸ਼ਾਦੀ ਵਿਆਹ, ਬੱਚੇ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਗੇੜ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ। ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲਾਲ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲਾਲ ਕਹਿਣਾ ਕੁਝ ਕੁਝ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਗਹਿਰਾ ਲਗਾਉ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ।
ਮੇਰੀ ਸਿਮਰਤੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੋ ਅਕਸ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਰਮਿਆਨਾ ਕੱਦ, ਕਣਕ ਬੰਨਾ ਰੰਗ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਲੀ ਪੱਗ, ਚਿੱਟੇ ਸਾਫ ਸੁਥਰੇ ਕੱਪੜੇ, ਉੱਪਰ ਦੀ ਕਾਲੇ ਪਟੇ ਵਾਲਾ ਗਾਤਰਾ, ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਪੈਰ ਧੌੜੀ ਦੀ ਜੁੱਤੀ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਚੇਤਨ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ। ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਵਧੂ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੇਚ ਨਾ ਆਉਂਦੀਆਂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ’ਤੇ ਅਡਿੱਗ ਰਹਿੰਦੇ। ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਸ ਗੁਣ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰੀ ਬੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪਾਸਾ ਵੀ ਵੱਟ ਜਾਂਦੇ। ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਫਲਦਾਰ ਬੂਟੇ ਲਾਉਣੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪੱਖੀ ਹੋਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਕੱਟੀ। ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿਰੁੱਧ ਲੱਗੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਹੋਵੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ ਜਥਾ ਨਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਜਥਾ ਗਿਆ। ਇੱਥੇ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਿਦਕ ਦੀ ਪਰਖ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਤਨੀ ਸਵਰਗਵਾਸ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਬੱਚਾ ਛੋਟਾ ਸੀ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਦਾ। ਸਦਕੇ ਜਾਈਏ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਗੋਦੀ ਚੁੱਕ ਜਥੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਭੁਝੰਗੀ ਨੂੰ ਕੁੱਛੜ ਚੁੱਕ ਗ੍ਰਫਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਗੂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇ ਖਾੜਕੂ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਸੰਤੁਲਿਤ, ਸਾਰਥਕ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਕ ਰਹੀ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਕੋਈ ਜਾਨੀ ਜਾਂ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਿਰੜੀ, ਨਿਰ ਸਵਾਰਥ, ਨਿਰਛਲ, ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਲਈ ਸਮਰਪਤ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਾਲ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਲਾਲ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ।
ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਖੇਤਰੀ ਪਾਰਟੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦਾ ਜੋ ਹਾਲ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਾਂ ਸਭ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਸਭ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਡਫਲੀ ਵਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਿੱਖੀ ਕਿਰਦਾਰ ਸਾਡੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਸਵਾਰਥ ਭਾਰੂ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਫਿਕਰ ਛੱਡ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚੌਧਰ ਅਤੇ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਨੂੰ ਕੁਰਸੀ ਦਾ ਪਾਵਾ ਫੜਾਉਣ ਦਾ ਫਿਕਰ ਹੈ। ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਕਹੀਏ ਤੇਜੇ ਸਿੱਖ ਵਰਗੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲਾਲ ਦੀ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)
