“ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ। ਰਮਨ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ...”
(20 ਜੂਨ 2022)
ਮਹਿਮਾਨ: 305.
ਲਾਜਵੰਤੀ ਸਮਝੋ ਪੂਰੇ ਫੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਭਲਾ ਉਹਨੇ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ।
ਅਜੇ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਹੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹਦਾ ਪਹਿਲਾ ਫੇਜ਼ ਵੀ ਪੂਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਿਆ। ਦੂਜਾ ਫੇਜ਼ ਵੀ ਅੱਧ-ਪਚੱਧਾ ਹੀ ਬਣਿਆ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਸੱਤ ਫੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਕੋਈ ਕੋਠੀ ਬਣੀ ਸੀ। ਇਵੇਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਕੋਠੀਆਂ ਬੀਆਬਾਣ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਸ ਫੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਲਾਇਟ ਬਲਦੀ ਦਿਸਦੀ। ਅੱਠ ਫੇਜ਼ ਕਮਰਸ਼ੀਅਲ ਸੀ। ਪਰ ਹਾਲੇ ਉਹ ਰੜੇ ਮੈਦਾਨ ਵਾਂਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਨੌਂ, ਦੱਸ ਅਤੇ ਗਿਆਰਾਂ ਫੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਪੱਟ-ਪਟਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕੀ ਬਣਨਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਲਾਜਵੰਤੀ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਪਬਲਿਕ ਸੈਕਟਰ ਦੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਫੋਰਮੈਨ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਸਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਠ ਕੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਆ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ। ਆਪ ਦੋਵੇਂ ਅਤੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਫੇਜ਼ ਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਲੜਕਾ ਰਮਨ ਤੀਜੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਧੀ ਸਰੀਤਾ ਅਜੇ ਛੋਟੀ ਸੀ। ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਇਵੇਟ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਲੜਕੀ ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਜੋਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਫੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਮਾਡਲ ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਫੇਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਤਾਂ ਸਰੀਤਾ ਨੂੰ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਫੇਜ਼-3 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ।
ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਲਾਜਵੰਤੀ ਅਤੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਦੀ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਲੱਗੇ। ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਵਰਕਰਾਂ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਖੜ੍ਹੀ ਲਾਜਵੰਤੀ ਵੀ ਇੱਕ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲੱਗੀ। ਉੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭਜਨ ਮੰਡਲੀ ਬਣਾ ਲਈ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਭਜਨ ਗਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਹੁਣ ਉਹ ਅੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਮਾਲਕ ਮਕਾਨ ਐਵੇਂ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅਖੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਆਵਾਜਾਈ ਬਹੁਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਬੈੱਲਾਂ ਵੱਜਦੀਆਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਡਿਸਟਰਬ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਵਰਾਜ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਲਈ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਪਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਬੜਵਾਹੇ ਉੱਠਣਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮਾਲਕ ਮਕਾਨ ਬੁੜਬੁੜ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਸੇ ਬੁੜਬੁੜ ਤੋਂ ਅੱਕ ਕੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਤੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਛੋਟਾ-ਮੋਟਾ ਘਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਦੇ ਫੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਐੱਚ.ਈ. ਦਾ ਕੁਆਟਰ ਲੈ ਲਿਆ। ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਕੋਲੋਂ ਪਾਏ। ਕੁਝ ਪਿੰਡੋਂ ਦੇਵਰਾਜ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਮੰਗਵਾਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਤੋਂ ਹੱਥ ਉਧਾਰ ਲੈ ਲਏ।
ਕੁਆਟਰ ਛੋਟਾ ਸੀ। ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਮਝੋ ਇਸ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਕੋਈ ਕੁਆਟਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਂਜ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਨਾਲ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ, ਇੱਕ ਕਨਾਲ ਅਤੇ ਸੋਲਾਂ ਮਰਲੇ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦਸ ਮਰਲੇ, ਅੱਠ ਮਰਲੇ, ਛੇ ਮਰਲੇ ਅਤੇ ਚਾਰ ਮਰਲੇ ਦੇ ਪਲਾਟ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਸਿਆਣੇ ਸਨ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਰੋਖੋਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਰਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਐੱਚ.ਈ. ਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਨ। ਪ੍ਰਸੰਨ ਸਨ। ਪਰ ਇੱਕ ਔਕੜ ਸੀ। ਕੁਆਟਰ ਟੌਪ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਸੈਕਿੰਡ ਫਲੋਰ ਉੱਤੇ। ਗਰਾਊਂਡ ਫਲੋਰ ਅਤੇ ਫਸਟ ਫਲੋਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।
ਇਸ ਕੁਆਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਵਾਜਾਈ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ। ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਲਿਖਦਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸੀ ਪਰ ਲਿਖਦਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਜੁਝਾਰੂ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮੋਹਰਲੀ ਕਤਾਰ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ।
ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਬਣਾਈ ਉੱਥੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਦੀ ਭਜਨ ਮੰਡਲੀ ਨੇ ਅਰਬਨ ਅਸਟੇਟ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਮਿਲਾਕੇ ਆਪਣੇ ਕੁਆਟਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਮੰਦਰ ਲਈ ਇੱਕ ਦੋ ਕਨਾਲ ਦਾ ਪਲਾਟ ਅਲਾਟ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਨ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ, ਉੱਥੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੰਦਰ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਫੰਡ ਦਿੰਦੇ। ਭੱਠੇ ਤੋਂ ਇੱਟਾਂ, ਸੀਮੈਂਟ ਲਿਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕਈ ਦਾਨੀ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇੱਕ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ ਭਜਨ ਗਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਲੋਕ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਉਣ ਲੱਗੇ।
ਜਿੱਥੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਨਿਰੋਲ ਧਾਰਮਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਟੋਕਾ-ਟਾਕੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਖੁੱਲ੍ਹ-ਦਿਲਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਲਾਜਵੰਤੀ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਹਟਕਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਰਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਤਾ ਵੀ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗੇ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਪੱਧਰ ਦਾ ਕੱਦ ਕੱਢ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਨਾਂਅ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਸਰੀਤਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਲੜਕੇ ਹਰਦੀਸ਼ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਹ ਵੀ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਸਕਰਿਪਟ ਲਿਖਣ ਲੱਗਾ। ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਨਾਟਕੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਲਿਖਦਾ। ਸਿਆਣਾ ਸੀ, ਬੁਧੀਮਾਨ ਸੀ। ਹੁਣ ਸਰੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰਦੀਸ਼ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰੰਗਮੰਚ ਵੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਸਮਝੋ ਇਸੇ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਸਰੀਤਾ ਤੇ ਹਰਦੀਸ਼ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਰਪਤ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਜਾਂਦੇ। ਰਮਨ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਵੀ ਰੰਗ-ਮੰਚ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਰਿਹਾ।
ਲਾਜਵੰਤੀ ਨੇ ਹੁਣ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਵਿੱਚ ਨੇੜੇ ਮੁਫ਼ਤ ਡਾਕਟਰੀ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਮਿਲਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਐਕਸਰੇ ਅਤੇ ਬਲੱਡ ਟੈੱਸਟ ਮੁਫ਼ਤ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਵੀ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਨੂੰ ਫੰਡ ਦਿੰਦੇ। ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਐੱਨ.ਆਰ.ਆਈ. ਵੀ ਗਾਹੇ-ਵਗਾਹੇ ਮਾਇਕ ਸਹਾਇਤਾ ਭੇਜਦੇ। ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੈਸਾ ਠੀਕ ਥਾਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਪੈਸਾ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆਂ ਨਹੀਂ ਝਿਜਕਦੇ।
ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਬਣ ਰਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਿਓਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਬਣੀ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਚੋਣ ਲੜਾ ਦਿੱਤੀ। ਲਾਜਵੰਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਰੋਧੀ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਫੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਘਪਲਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ, ਸੈਕਟਰੀ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕਮਿਸ਼ਨ ਲੈਣ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਬੇਈਮਾਨੀ ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਝੋ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਮਾਰਨ ਤਕ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਧੜਕ ਅਤੇ ਈਮਾਰਨਦਾਰ ਛਵੀ ਵਾਲੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਪਰ ਅੱਜ ਇਸ ਐੱਚ.ਈ. ਕੁਆਰਟਰ ਉੱਤੇ ਬੰਬ ਦਾ ਗੋਲਾ ਡਿਗ ਪਿਆ। ਕੜਕੜਾਉਂਦੀ ਬਿਜਲੀ ਇਸ ਉੱਤੇ ਪੈ ਗਈ। ਲਾਜਵੰਤੀ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਬੀਮਾਰੀ ਮਗਰੋਂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਚਲੀ ਗਈ। ਲਾਜਵੰਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਸਸਕਾਰ ਲਈ ਲਿਜਾਣ ਵੇਲੇ ਉਹਦੀ ਮਜਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀ ਸੀ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਢੁਕ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
ਅੱਜ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥੀਂ ਬਣਾਏ ਮੰਦਰ ਦੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਢੱਕੋ-ਢੱਕੀ ਲੋਕ ਲਾਜਵੰਤੀ ਦੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਅੰਦਰ ਤਿਲ ਰੱਖਣ ਨੂੰ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਸੰਬਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹਫ਼ਤਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਬਾਹਰ ਧੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਚਾਹ, ਕਾਫ਼ੀ, ਪਕੌੜਿਆਂ ਦਾ ਸਮਝੋ ਲੰਗਰ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬ੍ਰਹਮ ਭੋਜ ਦਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਰੀਤਾ ਔਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੀ ਭੁੱਬੀਂ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਧੀ ਜੋ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਪਿਆਰੀ ਮਾਂ ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਰਮਨ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਹਰਦੀਸ਼ ਫ਼ੋਨ ਕੰਨ ਨੂੰ ਲਾਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਸਮਾਗਮ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਰਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
ਕਈ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਨਾਟਕਕਾਰ, ਕਵੀ, ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਲਾਜਵੰਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, “ਲਾਜਵੰਤੀ ਬੜੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤ ਦੀ ਮਾਲਿਕ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਰਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਤਾ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਬੱਚੇ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਨਾਟਕਕਾਰ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹੋਣ … …।”
ਕੋਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਵੇਖੋ ਜਨਾਬ ਦੇਵ ਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਉਸਾਰਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇਵੀ ਵਰਗੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਹੱਥ ਹੈ।”
ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖਾਣੇ ਵਿੱਚ ਸਵੀਟ ਡਿੱਸ਼ ਖੀਰ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਡਰਾਈ ਫਰੂਟ ਪਾ ਕੇ। ਬੜੀ ਲਜ਼ੀਜ਼ ਖੀਰ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਖੀਰ ਲਾਜਵੰਤੀ ਦੀ ਪਸੰਦੀਦਾ ਸਵੀਟ ਡਿੱਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੰਦਰ ਦੇ ਭੰਡਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਦਾ ਖੀਰ ਬਣਵਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕਕਾਰ, ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਹੁਣ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੱਸ ਹੱਸ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਠਹਾਕੇ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਆਏ ਹੋਣ।
ਹੁਣ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਲਾਜਵੰਤੀ ਦੇ ਪਤੀ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਹੜਾ ਗੇਟ ਨੇੜੇ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਸਭ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨ ਲਈ। ਕੁਝ ਬੰਦੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦੇਵਰਾਜ ਅਸ਼ਕ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਤੂੰ ਰੋਟੀ ਖਾ ਲਈ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਜੇ ਨਹੀਂ ਖਾਧੀ ਤਾਂ ਖਾ ਜਾ ਕੇ … …।”
ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਲੜਕੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਰਲ ਪਰਲ ਹੰਝੂ ਡਿਗਣ ਲੱਗੇ। ਉਸ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਗਿਆ। ਬੱਸ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਐਨਾ ਹੀ ਨਿਕਲਿਆ, “ਬੀਬੀ … … ਜੀ … …।”
ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਬੰਦੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਇਹ ਲੜਕੀ ਕੌਣ ਹੈ … …?”
“ਇਹ ਸਾਡੀ ਸੰਬਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਕੰਮ ਵਾਲੀ”
ਸੰਬਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਜੇ ਵੀ ਪਰਲ ਪਰਲ ਹੰਝੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਇਸ ਸੰਭਰਨ ਵਾਲੀ, ਕੰਮ ਵਾਲੀ ਦੇ ਹੰਝੂ ਜਿਵੇਂ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹੋਵੇ। ਅਸਲੀ ਸੱਚੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ।
****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3639)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: