“... ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਬੋਲੇ, “ਇਸ ਛੋਹਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕਿਤੇ ਰੱਖਦੇ, ਮਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ...”
(22 ਜੁਲਾਈ 2019)
“ਮਹਿਜ਼ ਢਾਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਮੈਂ, ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਿਆ। ਪੁਰਖ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣਿਆ, ਉਹ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਅਸੀਂ ਰਾਜਪੂਤ ਹਾਂ, ਵਡੇਰੇ ਕਦੋਂ ਕੁ ਮੁਸਲਿਮ ਹੋ ਗਏ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਰੰਗੀ ਵਸਦੇ ਸੀ, ਘਰੋਂ ਸੌਖ਼ੇ। ਤਿੰਨ ਭਰਾ ਸਨ, ਤਿੰਨੋਂ ਵੱਡੇ। ਭੈਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਬੜਾ ਲਾਡਾ ਪੁੱਤ ਸੀ, ਮੈਂ। ਇੱਧਰਲਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਉੱਧਰਲਿਆਂ ਦਾ ਵੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚਾੜ੍ਹਿਆ। ਨਾ ਸਾਂਭਦੇ ਤਾਂ ਬਾਲ ਉਮਰੇ ਹੀ ਮਰ-ਮੁੱਕ ਜਾਣਾ ਸੀ।
“ਸਤਾਰ੍ਹੀਂ-’ਠਾਰ੍ਹੀਂ ਸਾਲੀਂ ਜਦੋਂ 1962 ਵਿੱਚ, ਇੱਧਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੁੱਜਾ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਨੇ ਆਖ਼ਿਆ, “ ਮੈਂਨੂੰ ਅੱਬਾ ਨਾ ਆਖ਼। ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਹਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰਾ। ਅੱਬਾ ਅਖ਼ਵਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ। ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਝੱਖ਼ੜ-ਝੋਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਲੋਂ ਲਾਹ, ਭੱਜ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਮੈਂ। ‘ਦਾਰੀ’ ਆਖ਼ ਮੈਂਨੂੰ। ਮੈਂ ‘ਦਾਰੀ’ ਅਖ਼ਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ। ‘ਦਾਰੀ’ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਮਸੋਰ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਪਿੱਠ ਵਿਖ਼ਾ ਜਾਵੇ। “ ਤੋੜ-ਹਯਾਤੀ ਤੱਕ, ਉਸ ਅੱਬਾ ਨਾ ਅਖ਼ਵਾਇਆ, ‘ਦਾਰੀ’ ਮੈਂ ਨਾ ਆਖ਼ਿਆ। ਉਹ ਫ਼ੁੱਟ ਫ਼ੁੱਟ ਰੋ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਤੇ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਥਾ ਛੋਹ ਬਹਿੰਦਾ। ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਵੇਸ਼ ਜੀਆਂ ਦੇ ਗੱਲ ਲੱਗਣਾ ਲੋਚਦਾ ਸੀ। ਕਲਾਵੇ ਨਹੀਂ ਪੈਰੀ ਪੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ। ਪਰ ਮਿਲ ਨਾ ਸਕਿਆ, ਮਨ ਦੀਆਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਲੈ ਚੱਲ ਵਸਿਆ। ਉੱਥੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਕੋਈ ਨੀ ਮੁੜਦਾ।
“ਮਾਂ ਬਸੰਤ ਕੌਰ, ਮੇਰੇ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਫ਼ੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਮੇਰਾ ਬਾਪ, ਤੁਰ ਗਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਫ਼ੁੱਟ-ਫ਼ੁੱਟ ਕੇ ਰੋਇਆ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੇਟੋਂ ਜੰਮਿਆਂ ਵਾਂਗ। ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚਾਰੇ ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤ, ਮੈਥੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਵੀ ਨਾ ਹੋਣ। ਵੀਹ-ਪੰਝੀ ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡੇ ਸਨ ਉਹ ਮੈਥੋਂ, ਜਦ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਥਿਆਇਆ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਧੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਿਆਹੀਆਂ-ਵਰ੍ਹੀਆਂ ਸਨ, ਬਾਲ ਬੱਚੇਦਾਰ। ਪੁੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਮੌਰ ਜੀਅ ਸਾਂ। ਅਗਾਂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਪੋਤੇ ਤੇ ਪੜੋਤੇ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣਗੇ। ਜਰੂਰ ਬੜੀ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉਸ ਦਾਨੇ ਟੱਬਰ ਨੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਾਚਾ ਲੱਗਦਾਂ। ਛਾਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ। ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਪ-ਦਾਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।” ਇਹ ਆਖ਼ਦਿਆਂ, ਊਬੇਦਉੱਲਾ ਉਰਫ਼ ਸਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮੁੜ ਧਾਹੀਂ ਰੋ ਪਿਆ।
ਪਿੱਛਿਓਂ, ਪਿੰਡ ਚੂਰੀਆਂ (ਮਖੂ) ਤੋਂ ਹਾਂ ਅਸੀਂ। ਬਹੁਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ, ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਪੂਤ। ਵੱਡੇ ਰੌਲਿਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ, ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੁਰ ਗਏ, ਕੁਝ ਕੈਂਪਾਂ ਨੂੰ। ਕਈ ਟਿਕੇ ਰਹੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਵੀ ਸੀ, ਇਸ ਆਸ ਨਾਲ ਕਿ ਜੱਦੀ-ਵਾਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਉਜਾੜਦਾ। ਜਦੋਂ ਧਾੜਵੀਆਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ’ਤੇ ਹੱਲਾ ਬੋਲਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਭੱਜ ਖ਼ਲੋਤੇ ਸਨ। ਅੱਬਾ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਘਨੇੜੀ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਦੀ ਮੋਢੀਂ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦਾ। ਪਿੱਛੇ ਵਾਹਰ, ਉੱਤੇ ਖ਼ਰਾਬ ਮੌਸਮ, ਮੀਂਹ ਕਣੀ, ਤਿਲਕਣ। ਮੇਰੇ ਕਾਰਨ ਬਾਪ ਤੋਂ ਭੱਜਿਆ ਨਾ ਜਾਵੇ, ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਬੋਲੇ, “ਇਸ ਛੋਹਰ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕਿਤੇ ਰੱਖਦੇ, ਮਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ।” ਕਮਾਦ ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਵੱਟ ’ਤੇ ਘਾਹ-ਫ਼ੂਸ ਦੇ ਓਹਲੇ ਜਿਹੇ, ਬਾਪ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਵੇਖਿਆ, ਮੈਂ ਬਾਂਹਾਂ ਉਲਾਰੀਆਂ। ਬਾਪ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਮੁੜਨ ਲੱਗਾ ਪਰ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਧੂਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਹਥਿਆਬੰਦ ਵੀਹਰ ਸਿਰ ’ਤੇ ਆਣ ਚੜ੍ਹੀ। ਨਿਰਾ ਕਾਲ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਡੈਂਬਰ ਗਿਆ। ਨਾ ਰੋਇਆ ਨਾ ਕੂਇਆ। ਬਾਪ ਅਤੇ ਦੂਜੇ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ, ਕਮਾਦ ਦੇ ਵਿੱਚੀਂ-ਵਿੱਚੀਂ, ਡਿੱਗਦੇ-ਢਹਿੰਦੇ, ਦੂਸਰੀ ਗੁੱਠੋਂ ਬਾਹਰ ਪੱਤਰਾ ਵਾਚ ਗਏ। ਚੁੱਪ-ਚਾਂ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਮੈਂ ਉੱਧਰ ਨੂੰ ਭੱਜਿਆ ਜਿੱਧਰ ਬਾਪ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਬਾਲ ਸਾਂ, ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ। ਮੁੜ ਉੱਥੇ ਆ ਬੈਠਾ, ਇੱਕ ਆਸ ਨਾਲ, ਪਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਹੀ ਵੱਲ ਕਰਕੇ। ਮੀਂਹ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ, ਕਦੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਘੱਟ। ਦੋ ਦਿਨ ਭੁੱਖਣ-ਭਾਣਾ, ਨੀਮ ਬੇਹੋਸ਼ ਜਿਹਾ, ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਮੰਜ਼ਰ ਬਹੁਤਾ ਯਾਦ ਨਹੀਂ, ਹੁਣ ਮੈਂਨੂੰ।
ਪਰ ਮੈਂ ਬਚਣਾ ਸੀ। ਸਬੱਬੀਂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬੋਂ, ਸਰਦਾਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਨਾਹਗੀਰੀ ਕਾਫ਼ਲਾ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘਿਆ। ਮੈਂ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਿਆ, ਦਰਵੇਸ਼ ਬੰਦੇ ਦੀ ਸਵੱਲੀ ਨਜ਼ਰ, ਮਿੱਟੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਜੋਂ ਚੰਗੇ ਘਰੋਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਗੁਲਬਲਾ ਜਿਹਾ, ਸਿਹਤਮੰਦ। ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਸੋਹਣਾ, ਬਲੌਰੀ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲਾ। ਤਰਸ ਖਾ, ਉਸ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਬੂਟੇ ਵਾਲਾ, ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਂਈਂ ਅਰਾਂਈ ਬੂਟੇ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵਸਇਆ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਾਇਦ ਹੁਣ ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਹੈ, ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਵਿਆਹੀ-ਵਰ੍ਹੀ ਧੀ ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਜਿਸਦੇ ਬਾਲ ਮੇਰੇ ਹਾਣੀ ਸੀ, ਕੋਲ ਹੱਥ ਜੋੜਵੀਆਂ ਤਾਗੀਦਾਂ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਮੈਂਨੂੰ ਉੱਥੇ ਛੱਡ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਅਨਿਸਚਿਤ ਮੁਕਾਮ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਏ। ਮੌਸਮੀ ਮਾਰ ਨਾਲ ਮੈਂਨੂੰ ਪੇਸ਼ਿਚ ਹੋ ਗਈ। ਉਲਟੀਆਂ-ਬੁਖ਼ਾਰ। ਖਾਧਾ-ਪੀਤਾ ਪਚੇ ਨਾ, ਝੱਟ ਪਾਖਾਨਾ। ਹੰਭ-ਹਾਰ, ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ, ਉਸੇ ਥਾਂ ਮੁੜ ਛੱਡ ਗਏ। ਰੱਬ ਆਸਰੇ, ਸੁੰਨ-ਮਸਾਨ, ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ। ਮੈਂ ਡਡਿਆ ਉੱਠਿਆ। ਸਿੱਟਾ; ਪੱਠੇ-ਦੱਥੇ ਲੈਣ ਆਇਆਂ ਦੇ ਮੁੜ ਨਜ਼ਰੀਂ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਨਰਮ ਦਿਲ ਨੰਬਰਦਾਰ ਸੌਦਾਗਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਭਲੇ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਰਜੋਈ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਮੁੜ ਮੈਂਨੂੰ ਘਰ ਲੈ ਆਈ ਪਰ ਗੁੱਝੇ ਫਿਕਰਾਂ ਤਹਿਤ ਤੁਰੰਤ-ਪੈਰੀਂ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਵੀ ਸੂਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਾਹੋ-ਦਾਹੀ ਆਇਆ ਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਡੇਰੇ ਲੈ ਗਿਆ।
ਉਸ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤਾਂ, ਮੈਥੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਡੇ, ਵਿਆਹੇ-ਵਰ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਂ ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਦੇ ਮਮਤਾਮਈ ਤਰੱਦਦ ਨਾਲ ਮੈਂ ਵਰਚ ਜਾਂਦਾ, ਡੋਲਣ ਨਾ ਦਿੰਦੇ। ਮਾਂ ਗੋਦੀ ਬਿਠਾਉਂਦੀ, ਬਾਪ ਕੰਧਾੜੀ। ਭਾਈ ਘਨੇੜੀ ਚੁੱਕਦੇ ਜਾਂ ਢਾਂਕੀ। ਦੁੱਧ-ਮੱਖਣ ਸਵੱਲਾ, ਮੈਂ ਨਿਖਰਨ ਲੱਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਿਆਸਤ ਕਪੂਰਥਲਾ ਜਮੀਨ ਪਈ ਪਰ ਛੇਤੀਂ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਉਹ ਮਾਸ਼ੀ ਬੁਗਰਾ ਆ ਟਿਕੇ, ਉਦੋਂ ਤਹਿਸੀਲ ਮੋਗਾ, ਸ਼ਹਿਰ ਤਲਵੰਡੀ ਭਾਈ ਤੇ ਠਾਣਾ ਘੱਲ ਖ਼ੁਰਦ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਰੀਦੀ ਸੀ। ਜੁਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਭਲਾ ਪੁਰਸ਼ ਸੀ, ਨੇਕ ਬੰਦਾ। ਸੀ ਤਾਂ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਪਰ ਸਿਰੋਂ ਮੋਨਾ। ਸਤਿਨਾਮ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਉਚਾਰਦਾ, ਹਿੰਦੂਮਤ ਵੀ ਧਿਆ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਕਲਮਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ। ਦਰਅਸਲ, ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨੋਂ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁਲ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਮਾਣਦਾ। ਮੈਂਨੂੰ ਚੰਗਿਆਈ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਖਾਉਂਦਾ। ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਕੰਠ ਕਰਾਇਆ ਸੀ ਮੈਂਨੂੰ। ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਸਾਊ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤ ਫ਼ਕੀਰ ਸਿੰਘ ਫ਼ੌਜੀ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਛੋਟਾ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ ਬਾਪ ਨਾਲ ਹੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।
ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ, ਮੈਂਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਛੋਟਾ ਸਕੂਲ ਸੀ ਤੇ ਜੋੜਕੀਆਂ ਨਹਿਰਾਂ ਵਾਲੇ ਘੱਲੀਂ, ਵੱਡਾ ਅੱਠਵੀਂ ਤੱਕ। ਮੈਂ ਸੱਤ ਹੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀਆਂ, ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਭਲਵਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਫਿਰ ਫ਼ੌਜੀ। ਹੱਡਾਂ ਵਜੋਂ ਮੋਕਲਾ ਸੀ, ਜੁੱਸੇ ਦਾ ਤਕੜਾ, ਉੱਪਰੋਂ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦਾ ਜ਼ੋਰ। ਉਂਝ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਖ਼ਰਾ ਸੀ। ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਖੇਤੀ ਵੀ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਛੋਟਾ ਸਾਧਾ ਸਿੰਘ, ਮੈਂਨੂੰ ਹੱਲ ਦੀ ਜੰਘੀ ਨਾ ਫੜਾਉਂਦਾ। ਆਖਦਾ,” ਬਾਲ-ਇੰਵਾਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇੰਝ ਲੱਤਾਂ ਡਿੰਗੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ।” ਬਾਪ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮੈਂਨੂੰ ਪੱਠੇ ਨਾ ਵੱਢਣ ਦਿੰਦਾ। ਕਹਿੰਦਾ, “ਹੱਥ ’ਤੇ ਦਾਤੀ ਲੁਆ ਲਵੇਂਗਾ ਤੂੰ, ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਪੜ੍ਹਨਾ।” ਫ਼ੌਜੀ ਭਰਾ ਨੇ ਬਦਾਮਾਂ ਦੀ ਬੋਰੀ ਲਿਆ ਸੁੱਟੀ ਸੀ, ਛੋਟਾ ਡੰਡ-ਬੈਠਕਾਂ ਕਢਵਾਉਂਦਾ। ਮਗਰੋਂ ਦੋਵੇਂ ਵਿਆਹੇ ਗਏ, ਐਨ ਭਾਈਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਭਾਬੀਆਂ ਆਈਆਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇਵੀ ਗੁਣੀ ਸਨ ਜਾਂ ਸਹੁਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਛੋਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੀਆਂ ਭਾਬੀਆਂ ਵਾਲਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬੀਬੀ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ’ਤੇ ਮਾਵਾਂ ਵਰਗਾ ਵੀ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਟੱਬਰ ਦਾ ਲਾਡਲਾ ਫ਼ਰਜੰਦ ਸੀ। ਰਚਿਆ-ਮਿਚਿਆ। ਪੂਰਾ ਮਾਛੀ ਬੁਗਰਾ, ਬੱਸ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰਾ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਿਤਾਰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਂ। ਨਾ ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤਾ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਭਿਣਕ ਪਈ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਸਿੱਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਮੇਰੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੁੱਖ-ਸਾਂਦ ਪੁੱਛਣ ਦੱਸਣ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਬੂਟੇਵਾਲਾ ਜਾਂਦਾ। ਛੋਟੀ ਤੇਜ਼ ਕੌਰ ਦੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਾਲੇ ਘਰ, ਲੋਹੜੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ। ਦਿਨੀਂ-ਤਿਉਹਾਰੀਂ ਗਭਲੀਆਂ, ਕਰਤਾਰ ਕੌਰ ਜੋ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੀ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਜਿਹੜੀ ਰਾਮਪੁਰਾ ਫੂਲ ਮੰਡੀ ਵੱਲ ਵਿਆਹੀ ਸੀ, ਦੇ ਵੀ ਜਾਂਦਾ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਸਕੇ ਭਰਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਦੁਲਾਰਦੀਆਂ, ਖ਼ੈਰ-ਸੁੱਖ ਮੰਗਦੀਆਂ, ਰੱਖੜੀ ਬੰਨ੍ਹਦੀਆਂ, ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਹਾਣੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਵੀਰਾ ਆਖਦੀਆਂ। ਓ-ਹੋ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਤੁਰ ਆਇਆ।...
ਮੇਰੀ ਦਰਦ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਦੌਰ 1962 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਦ ਮੇਰਾ ਸਕਾ ਮਾਮਾ ਸਨਾਅਉੱਲਾ, ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਦੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਤਹਿਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰਾ-ਮੱਖੂ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਕੰਨੀ ਲੱਭਦਾ-ਲੁਭਾਉਂਦਾ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਤਹਿਤ ਮੇਰੇ ਤਾਈਂ ਆਣ ਪੁੱਜਾ। ਕਿਵੇਂ? ਇਹ ਇੱਕ ਅੱਡਰੀ ਪਰ ਬੜੀ ਦਿਲਚਸਪ ਗਾਥਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ, ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਦਾ ਪੁੱਤ, ਜਿਹੜਾ ਸੰਤਾਲੀ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਉਡਾਰੂ ਸੀ, ਰੌਲਿਆਂ ਦੇ ਹੱਲੇ-ਗੁੱਲੇ ਵਿੱਚ ਓਧਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬਾਲ-ਇੰਵਾਣਾ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਢਾਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ। ਇੰਨੀ ਕੁ ਉਮਰ ਦਾ ਬਾਲ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਹੋਸ਼-ਹਵਾਸੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਭਲਾ। ਮੇਰੇ ਜਿੰਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਆਸ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗਨੀਮਤ ਵੇਖੋ, ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਦਾ ਪੁੱਤ ਤਾਂ ਨਾ ਲੱਭਾ, ਮਾਮੇ ਹੱਥ ਮੈਂ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਜਾਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਭਾਰਤੀ ਮਾਪੇ ਮੈਂਨੂੰ ਤੋਰਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਮਾਮੇ ਦੀਆਂ ਅਰਜੋਈਆਂ, ਦਿਲ-ਪਸੀਜਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, “ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਰੋ-ਰੋ ਅੰਨ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਪ, ਪਛਤਾਵੇ ਵਿੱਚ ਝੱਲਾ, ਤਿੰਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ, ਵੱਡੇ ਵੀਰ ਤੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰ-ਕਰ ਬਿਹਵਲ ਹੋ ਉੱਠਦੇ ਹਨ।” ਨੇ ਮਾਹੌਲ ਕਰੁਣਾਮਈ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉੱਤਿਓਂ ਮਾਮਾ ਪੜ੍ਹਿਆ-ਲਿਖਿਆ, ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼। ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਓਕੜ ਨਾ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਬੇਹੱਦ ਸਾਊ ਭਾਰਤੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਟੱਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਕ ਸਹਿਮ ਸੀ। ਦਰ-ਹਕੀਕਤ, ਮਾਮਾ ਸਨਾਅਉੱਲਾ ਦੇ ਕਹਿਣ-ਵਰਚਾਉਣ ’ਤੇ ਕੁਝ ਮੋਹਤਵਰਾਂ ਵਲੋਂ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਲੁਕਵੇਂ ਖ਼ੌਫ਼ ਕਾਰਨ, ਮੈਂਨੂੰ ਤੁਰਨਾ ਪਿਆ। ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ, ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਮਣਾਂ ਮੂੰਹੀਂ ਭਾਰੇ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਰੇ ਰੱਜ ਕੇ ਰੋਏ। ਮੈਂ ਵੀ, ਮੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਸਕੇ-ਸੋਧਰੇ ਵੀ। ਮਾਮਾ ਸਨਾਅਉੱਲਾ ਵੀ ਅਤੇ ਮੋਹਤਬਰਾਨ ਵੀ। ਪੂਰਾ ਮਾਛੀਬੁਗਰਾ, ਬਸੀਮੇ ਤੱਕ ਮੈਂਨੂੰ ਛੱਡਣ ਆਇਆ, ਖੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਹੰਝੂਆਂ-ਹਉਕਿਆਂ ਨਾਲ। ਉਹ ਵੇਲਾ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕੁਰਲਾ ਉੱਠਦਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਪਰ ਓਪਰੇ ਵਤਨ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਜਾ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਬੜੀ ਹੈਰਤ-ਅੰਗੇਜ਼ ਹੈ।
ਜਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਗੌਸ਼ਨਰੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ (ਓਕਾੜਾ), ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਦਾਤਿਆਂ ਕੋਲ ਪੁੱਜਾ, ਹਾਏ-ਓਏ-ਰੱਬਾ। ਉਹ ਵੇਲਾ ਵੀ ਦੁਹਰਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਡੇਢ ਦਹਾਕੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਮਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਟੋਹ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ, ਊਬੈਦਉੱਲਾ, “ਵੇਖ, ਮੇਰੇ ਥਣਾ ਵਿੱਚ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦੁੱਧ ਉੱਤਰ ਆਇਆ ਹੈ।” ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਖੇ, “ਉਬੈਦਉੱਲਾ ਦੇ ਅੱਬਾ ਸੁਣ - ਮੈਂਨੂੰ ਝੌਲਾ-ਝੌਲਾ ਦਿਖਣ ਵੀ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ।” ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ, ਜਿਹੜਾ ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਮੈਂਨੂੰ ਖਿਡਾਉਂਦਾ-ਵਰਚਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਨੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ਢਾਕ ’ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਲੋਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਕਈ ਸਾਤੇ ਇੰਝ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ, ਦੋਵੇਂ ਮੈਂਨੂੰ ਲਿਪਟ-ਲਿਪਟ ਜਾਂਦੇ। ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਰੋਕਾਂ। ਅੱਬਾ ਮੇਰਾ, ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ, ਪਰ ਉਸਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਰੀਰ ਘਨੇੜੀ ਹੀ ਲਾ ਸਕਦਾ। ਵਰਲਾਪ ਕਰਦਾ, ਕਹਿੰਦਾ, “ਪੁੱਤਰਾ ਮਾਫ਼ ਕਰੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੋਢਿਆ ਤੋਂ ਹੀ ਉਤਾਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਨੱਸਾ ਸੀ।” ਮਾਂ ਕਈ ਮਾਹ, ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸੁਆਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਆਖਿਆ ਕਰੇ, “ਪੁੱਤਰਾ! ਤੈਨੂੰ ਨਾਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਰੀਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੂਰੀ ਹੋਈ, ਹੁਣ ਹੋਵੇਗੀ।” ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ-ਦੱਸਦਿਆਂ ਊਬੈਦਉੱਲਾ ਬਾਲਦ ਸਰਦਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਪੂਤ ਉਰਫ਼ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੱਟ-ਸਿੱਖ ਕਈ ਵਾਰ ਵਰਲਾਪਿਆ, “ਮੈਂ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰ, ਢਾਹੇ ਮਗਰ, ਜਿੱਥੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਪੱਠੇ-ਦੱਥਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਵਿੱਚ ਲੁਕ ਛਿਪ ਭਾਰਤੀ ਹਮਸਾਇਆ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ-ਕਰ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੁੱਦਤਾਂ ਬੀਤ ਗਈਆਂ, ਹੁਣ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।” ਕੋਈ ਹੰਝੂ ਨਾ ਵੇਖ ਲਵੇ, ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਢਕਦਾ।
“ਬੜਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ, ਭਲਾ! ਮਿਲਾ ਦੇਵੋਗੇ ਤੁਸੀਂ?” ਉਸ ਤਰਲਾ ਮਾਰਿਆ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1674)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: