VijayBombeli7 “ਦਰ-ਹਕੀਕਤ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਕਰੀਬ ਹਰ ਬਿਮਾਰੀ ...”
(14 ਮਈ 2019)

ਬਕੌਲ, ਨਰੰਜਣ ਸੁੰਹ! ਪਰਸੋਵਾਲ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਚੋਅ ਬਰਸਾਤ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਵਾਂਗ ਵਗਦਾ। ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਸੁੱਕਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਚੋਅ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੋ ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ‘ਸੰਤਾਂ’ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ, ਮੁਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਧੱਕਣ ਲਈ ਹਰ ਘਰੋਂ ਇੱਕ-ਦੋ ਬੰਦੇ ਚੋਅ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ। ਸ਼ਾਹ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਸੌ ਬੰਦਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਲਾਠੀ, ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕਿਰਪਾਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਹੋਰ। ਪੰਜਾਂ-ਦਸਾਂ ਕੋਲ ਆਤਸ਼ੀ ਹਥਿਆਰ। ਨਿਹੰਗਾਂ ਵਰਗੇ ਜਾਪਦਿਆਂ ਕੋਲ ਬਰਛੇ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੱਕੜੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਢਾਲ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਜਾਂ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਉਸ ਦਿਨ ਬਾਪੂ, ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਤ ਨੂੰ ਘਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕਾਉਣ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕਣ ਲੱਗੇ। ਬਾਪੂ ਬੋਲਿਆ, “ਮਹਾਰਾਜ, ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਦੀ, ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਛਕੋ।”

ਸੰਤ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ, “ਨਹੀਂ ਬਾਬਾ ਜੀ, ਅੱਜ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ’ਤੇ ਜਾਣਾ। ਜਥਾ ਤਿਆਰ ਖੜ੍ਹਾ।”

ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਤੇ ਔਹ ਗਏ, ਔਹ ਗਏ।

ਕੁਝ ਘੋੜਸਵਾਰ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਜਥੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਜਥਾ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦਾ, ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੜੀ ਦੇ ਕੁੱਪਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਲੋਕ ਡਰਦੇ ਦੌੜ ਜਾਂਦੇ। ਹਮਲਾਵਰ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚੰਗਾ-ਚੰਗਾ ਮਾਲ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦੇ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਹੁੱਕੇ ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਹੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਤੰਬਾਕੂ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਹੱਥ ਆ ਗਈਆਂ। ਉਹ ਤੰਬਾਕੂ ਲੁੱਟ ਕੇ ਹੀ ਚੱਲਦੇ ਬਣੇ। ਕੁਝ ਮੌਜੀ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੌਗੀਆਂ ਤੇ ਬਾਦਾਮ ਲੱਭ ਗਏ, ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਲੋਟੂ ਹੋ ਗਏ। ਲੜਨ-ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਸਨ, ਜੋ ਜਥੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਬਹੁਤੇ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ। ਕੁਝ ਥਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅੜੇ ਵੀ ਪਰ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ।

ਧੌਲ ਦਾਹੜ੍ਹੀਆ ਨਰੰਜਣ ਸੁੰਹ ਹੁਣ ਹਉਕਾਮਈ ਹੋ ਗਿਆ, ਬੋਲਿਆ, “ਜਦੋਂ ਵੀ ਹਜੂਮੀ ਤਲਵਾਰਾਂ-ਛਵੀਆਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਔਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਕਈਆਂ ਦੀ ਬੇਪਤੀ ਹੁੰਦੀ, ਕੁਝ ਨੂੰ ਜੋਰਾਵਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਛੜੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੀਵੀਂ ਘੇਰ ਲਈ। ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨੰਗੀ ਤਲਵਾਰ ਸੀ, ਕਹਿੰਦਾ, “ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲ।” ਉਹ ਅੜੀ, “ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।” ਛੜੇ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਉਲਾਰ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਨਾ ਤੁਰੀ ਤਾਂ ਵੱਢ ਸੁੱਟੂੰ।” ਜਨਾਨੀ ਕੁਝ ਸਿਹਤਮੰਦ ਤੇ ਦਲੇਰ ਸੀ, ਬੋਲੀ, “ਮਾਰ ਕੇ ਦਿਖਾ।” ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਕਰਦੇ, ਹੱਥੋਪਾਈ ਹੁੰਦੇ, ਦੋਵੇਂ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਏ। ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਇੱਕ ਹਮਲਾਵਰ ਨੇ ਜਨਾਨੀ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿੱਚ ਬਰਛਾ ਖੋਭ ਦਿੱਤਾ। ਵਿਚਾਰੀ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲੁੜ੍ਹਕ ਗਈ। ਲਹੂ ਦੀ ਧਰਾਲ ਵਗ ਤੁਰੀ, ਗੂੜ੍ਹੀ - ਲਾਲ ਰੱਤੀ।

ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ‘ਧਰਮੀਆਂ’ ਅਤੇ ਮੁਲਾਣਿਆਂ ਨੇ ਲੋਕ ਨਰਦਈ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਹ ਮਜਬੂਰ ਤੇ ਦੁਖਿਆਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੁੱਟ ਲੈਂਦੇ, ਲਾਚਾਰ ਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ। ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂ-ਡੰਗਰ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ਵੇਚ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂ ਵਾਕਫ਼ਾਂ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਬਕਰੀਦ ਲਈ ਪਾਲੇ ਬੱਕਰੇ-ਭੇਡੂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ। ‘ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ’ ਵੀ ਸਾਬਤ ਕਦਮੀ ਨਾ ਰਹੇ, ਮੁਫ਼ਤ ਦੀ ਤਾਂ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀ।

ਅਗਸਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਮਹੀਨਾ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਡੁੱਲ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੀਂਹ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਵਰ੍ਹਿਆ ਪਰ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਰੇਲਾਂ ਰੰਗੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਹੱਸਦੇ-ਵਸਦੇ ਘਰ ਖੰਡਰ ਬਣ ਗਏ। ਲਿੱਪੇ-ਪੋਚੇ ਘਰ ਧੁਆਂਖੇ ਗਏ। ਖੂਹਾਂ, ਖੱਡਾ, ਜੂਹਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ-ਬੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਮਨੁੱਖੀ ਕਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਮੀਂਹ ਪੈਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਬਹੁਤ ਮੀਂਹ ਪਏ। ਨਦੀਆਂ-ਨਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਏ। ਬਰਸਾਤ ਵਿੱਚ ਚੋਅ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਲੋਕ ਹੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਮੋਟੇ ਦਰਖਤ, ਝਾੜੀਆਂ ਤੇ ਬੂਟੇ ਫੜ-ਫੜ ਸਾਲ ਭਰ ਲਈ ਬਾਲਣ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਚੋਅ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਬਾਲਣ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੋਅ ਕੰਢੇ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੰਨਾ ਬਾਲਣ ਹੱਥ ਆਇਆ, ਫੜਿਆ।

ਐਤਕੀਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕੁਝ ਹੜ੍ਹਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੱਧ-ਸੜੀਆਂ ਲੱਕੜਾਂ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਭਾਂਡੇ-ਟੀਂਡੇ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਉੱਜੜੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੜ੍ਹ ਕੇ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਚੋਅ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਪਲੰਘ ਵੀ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਲੱਗਾ, ਜਿਸਦੇ ਬਰੀਕ ਬਾਣ ਉੱਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਅਮਿੱਟ ਦਾਗ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਖਲੋਤਿਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਲੱਗਾ, ਚੁੱਕ ਕੇ ਵੇਖਿਆ, ਇਹ ਇਨਸਾਨੀ ਖੋਪੜੀ ਸੀ। ਖੋਪੜੀ ਦਾ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਦਮ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਖੋਪੜੀ ਛੁੱਟ ਗਈ। ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੱਡਾਂ-ਖਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਖੌਰੇ, ਮਾਸ ਤਾਂ ਕਾਂ-ਕੁੱਤੇ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਖਾ ਗਈ ਪਰ ਹੱਡੀਆਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ, “ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ, ਭਰਵੇਂ ਮੀਂਹ ਪੈ ਗਏ, ਬੰਦੇ ਦੇ ਪਾਪ ਧੋਤੇ ਗਏ। ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਦਬੋ ਨਾਲ ਬਿਮਾਰੀ ਵੀ ਫੈਲ ਜਾਣੀ ਸੀ।” ਦਰ-ਹਕੀਕਤ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਕਰੀਬ ਹਰ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਇਲਾਜ ਲੱਭ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਬਿਮਾਰੀ ਬੜੀ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਨਫ਼ਰਤ ਦੀ, ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ। ਇਸ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬੰਦਾ ਕਦੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇਗਾ? ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜੈਨਾ ਨੇ ਵੀ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੈਨਾ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਲਾਗਲੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਹੀ ਸੀ।

ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਤਾਂ ਮਾਰਚ ਸੰਤਾਲੀ ਤੋਂ ਹੀ ਹਿੰਦੂਆਂ-ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਿੱਕਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ 15 ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਜਥੇ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ, ਉਹ ਕਾਫ਼ਲੇ ਬਣਾ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਝੰਬੇ ਹੋਏ ਮਜਬੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਾਮ-ਡੋਰੇ, ਮੰਜ਼ਿਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ। ਬੱਸ ਬੋਝਲ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ।

ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭੁੱਲੇਵਾਲ ਰਾਠਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇਲੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜੈਨਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦਾ ਖਾਲਸ ਤੇਲ ਜੈਨਾ ਹੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਬੜੀ ਚੰਗੀ, ਮਿੱਠਬੋਲੜੀ ਤੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ। ਲੋਕ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜੈਨਾ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਜੈਨਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖ ਲਿਆ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਤ੍ਰੀਮਤਾਂ ਬਿਲਕ ਉੱਠੀਆਂ। ਉਹ ਜੈਨਾ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਬੜੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।