“ਅਗਲੇ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਨਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਖ਼ਲਾਅ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਵਿਹਲੇ ...”
(18 ਫਰਵਰੀ 2024)
ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਠਕ: 285.
ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਅਜੇ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਗਿੱਦੜਬਾਹਾ ਦੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਘੁਸਪੈਠ ਸ਼ੁਰੂ ਤਾਂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਜੇ ਇਸ ਨੇ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਕਲਾਵੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਅਜੇ ਮੁਢਲੇ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਨਾ ਤਾਂ ਵਪਾਰ ਬਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦੇ ਘਰ ਕੇਵਲ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਵੀ ਪੂਰਾ ਮਾਹੌਲ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਮਿਆਰ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਵਾਲਾ ਸਕੂਲ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਤਾਇਨਾਤ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਅਧਿਆਪਕ ਕੁਝ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਬਣ-ਠਣ ਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁਝ ਨਫ਼ੇ-ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਬੂਅ ਆਉਂਦੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹਿਜ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸਾਂ।
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮੈਂ ਹੱਲ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ ਵਿਹਲ ਮਿਲਣ ’ਤੇ ਕਿਰਾਏ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰਾ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਜਾਣਾ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਾਟ ਜਾਣ ’ਤੇ ਖੇਤ ਆ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਵਿਹਲਾ ਸਮਾਂ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕਰ ਆਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੱਚਾ ਪਿੱਲਾ ਲਿਖ ਕੇ ਸਮਾਂ ਲੰਘਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। (ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨੇ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪਈਆਂ ਹਨ।) ਸਕੂਲ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੁਝ ਮੁਸ਼ਕਲ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਨਾਲ ਹੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਦੀ ਕਿਰਨ ਦਿਸ ਪਈ ਹੋਵੇ।
ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੇਵਲ ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਸਕੂਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਲੜਕੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੇੜਲੇ ਮੇਜ਼ ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਦੋ ਕੱਪ ਚਾਹ ਦੇ ਵੀ ਮੰਗਵਾ ਲੈਂਦੀ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ’ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਗੱਲੀਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਵਿਹਲੇ ਪੀਰੀਅਡ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਪਲ਼ਿਆ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤੋਂ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੰਗਾਊ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਕੁਝ ਘਾਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਨਾ ਕਰਦਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਹਬ-ਸਲਾਮ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਾਂ।
“ਕਿਵੇਂ ਬਈ ਨੌਜਵਾਨ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਲਾੲਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਗੇੜੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ।” ਇੱਕ ਦਿਨ ਮਾਸਟਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਨੂੰ ਆਖਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਚੇਚਕ ਦੇ ਦਾਗ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਜਾਪਦੇ ਸਨ।
“ਤੇਰਾ ਕੀ ਢਿੱਡ ਦੁਖਦਾ ਯਾਰ, ਨਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਜੀਅ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ, ਨਾਲੇ ਲਾੲਬਰੇਰੀਅਨ ਖੁਸ਼ ਵੇਖੀਦੀ ਆ।” ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦੇ ਰੋਸ਼ਨ ਲਾਲ ਦੇ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਲੇਰੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਗੰਜ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਚਮਕ ਆ ਗਈ ਸੀ।
“ਬਚ ਕੇ ਰਹੀਂ ਕਾਕਾ, ਅਜੇ ਤੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਆ। ... ਵੇਖੀਂ ਕਿਤੇ!” ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁੱਝੀ ਮੁਸਕੜੀ ਵਾਲੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਆਖਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਨਾਲ ਬਿਗਾਨਿਆਂ ਵਾਂਗ ਚਿਪਕੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਦੇ ਵਾਲ ਵੀ ਚੂਹੇ ਦੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਵਾਂਗ ਬਿਖੜੇ ਹੋਏ ਨਾਚ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੱਧ ਪਚੱਧ ਹੀ ਜਾਣ ਸਕਿਆ। ਉਂਜ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹਿਲਜੁਲ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਿਆ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨ ਲਾਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਖ਼ੌਰੂ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਅਗਲੇ ਦੋ ਕੁ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸੁਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਨਾ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਖ਼ਲਾਅ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਵਿਹਲੇ ਪੀਰੀਅਡ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਬੈਠਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜਕੇ ਨੇ ‘ਮਾਸਟਰ ਜੀ, ਥੋਨੂੰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਾਲੇ ਭੈਣ ਜੀ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ’ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉੱਠ ਕੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਨੇ ਦੋ ਕੱਪ ਚਾਹ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੰਗਵਾ ਲਏ ਸਨ।
“ਦੋ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਤੁਸੀਂ ਆਏ ਨ੍ਹੀਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀ!” ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਮੇਰੇ ਅੱਗੇ ਕਰਦਿਆਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। “ਲੱਗਦੈ, ਥੋਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੁਝ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਹੈ?”
ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਗੱਡੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਡੂੰਘੇ ਸਵਾਲਾਂ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੱਤਰ ਬਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ।
“ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨ੍ਹੀਂ।” ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਾਂ।
“ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਨ੍ਹੀਂ। ਇਹ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਕਲੰਕ ਹਨ। ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਨ੍ਹੀਂ ਤੇ ਘਰੇ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲ ਨ੍ਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਇਹ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨ੍ਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਤੇ ਆਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਹੈ। ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਹੈੱਡਮਾਸਟਰ ਅੱਗੇ ਇਹ ਝਾੜੂ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਆਇਆ ਕਰੋ, ਇੱਥੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਰੋ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨ੍ਹੀਂ ਕਰੀਦੀ।”
ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁਝ ਹੀ ਆਖਿਆ ਸੀ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਕੁਝ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
“ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਇੰਨੀ ਸੁੰਗੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਥਾਂ ਬੜੇ ਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਾਤ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਬੋਲਾਉਂਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ।” ਕਹਿੰਦੀ ਹੋਈ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ ਕੁੜੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੋਈ ਕਿਤਾਬ ਹੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(4733)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: (