“ਤੂੰ ਓ.ਟੀ. ਕਰ ਲੈ। ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਕੇ ਤੂੰ ਵਧੀਆ ਰਹੇਂਗਾ। ਤੇਰਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ੌਕ ਵੀ ਪੂਰਾ ...”
(5 ਮਾਰਚ 2023)
ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਠਕ: 64.
ਮਹਿਜ਼ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅੰਤਾਂ ਦੇ ਪਛੜੇਵੇਂ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਦੋਸਤ ਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗਣ ਉਪਰੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਸਾਵੇਂ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਵੇਖੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਪਿਓ ਵਾਸਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਅਰਥ ਨੌਕਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਘਰ ਦਾ ਗਰੀਬੀ ਵਾਲਾ ਦਸੌਂਟਾ ਕੱਟਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆਇਆ ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਨੌਕਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਹਲ਼ੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ‘ਵੱਡਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ’ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਓੜ੍ਹ-ਪੋੜ੍ਹ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖਦੇ। ਪੰਡਿਤ ਚੇਤੰਨ ਦੇਵ ਜੀ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਦੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੇਤਾ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਹੁੱਬ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਪੰਡਿਤ ਜੀ, ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ’ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੋ।”
ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘੋਖਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ’ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੀ ਮਾੜਚੂ ਜਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਇਹ ਮੰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰ ਲਈ ਹੋਵੇਗੀ। “ਕਾਕਾ, ਕਿੰਨੇ ਨੰਬਰ ਆਏ ਹਨ, ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚੋਂ? ਤੇਰੀ ਜਨਮ ਤਰੀਕ ਕੀ ਹੈ?” ਸ਼ੱਕੀ ਜਿਹੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੇਰੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ’ਤੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਨੇ ਚੁਟਕੀ ਮਾਰਦਿਆਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ਵੇਖ ਮੱਖਣ ਸਿੰਹਾਂ, ਦੋ ਸਾਲ ਅਜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ। ਸਰਕਰੀ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਲੱਗਣ ਲਈ ਮੰਡਾ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਉਮਰ ਅਠਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਨੌਕਰੀ ਆਪਾਂ ਐਂ ਲੈ ਲਵਾਂਗੇ।” ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਜਿਹੇ ਹੋ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਦੀ ਤੰਗੀ-ਤੁਰਸ਼ੀ ਕੱਟੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਪਿੱਛੇ ਪੈਂਦੀ ਦਿਸ ਗਈ ਹੋਵੇ।
ਫਿਰ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਟਾਈਪਿੰਗ ਕਰਨੀ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਦਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਭਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਸੀਤਾ ਰਾਮ ਦੀ ਠੰਢੀ ਸੜਕ ’ਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਕਿਰਾਏ ’ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗਿਆਨੀ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਈ.ਟੀ.ਆਈ. ਵਿੱਚ ਸਟੈਨੋਗਰਾਫ਼ੀ ਦੇ ਕੋਰਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ। ਗਿਆਨੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੇਟਕ ਲੱਗ ਗਈ। ਆਪਣੇ ਸਿਲੇਬਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਨੂੰ ਤਹਿਸੀਲ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ-ਕੁਆਰਟਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ਰੀਦਕੋਟ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦਫਤਰ ਆ ਗਏ। ਸਾਡਾ ਸਟੈਨੋਗਰਾਫ਼ੀ ਦਾ ਕੋਰਸ ਸਮਾਪਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਸਹਿਪਾਠੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਕਲਰਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਲੱਗ ਗਏ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸੁਭਾਅ ਕਾਰਨ ਮੈਨੂੰ ਓ.ਟੀ. ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਿਆਂ ‘ਕਲਰਕੀ ਤੇਰੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੂੰ ਓ.ਟੀ. ਕਰ ਲੈ। ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਕੇ ਤੂੰ ਵਧੀਆ ਰਹੇਂਗਾ। ਤੇਰਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲਾ ਸ਼ੌਕ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇਗਾ।’ ਆਖਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੱਸ ਉਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਓ.ਟੀ. ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਓ.ਟੀ. ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਅਧਿਆਪਕ ਲੱਗ ਗਿਆ।
ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਗਾਈਡ ਵਾਂਗ ਵੀ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਟੱਕਰਾਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਪਕ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਦੱਸਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਕਸਰ ਮੈਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮੇਰਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ, ਉਸ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਬਣ ਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗਿਆਰ੍ਹਵੀਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦੇ ਅਗਲੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਲੜਕੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ ਆਨਰਜ਼ ਦੇ ਕੋਰਸ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਪੱਲਿਓਂ ਪੈਸੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮਾਇਕ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ’ਤੇ ਇੱਕ ਅਤਿ ਦੇ ਗਰੀਬ ਘਰ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨੇ ਮਿਲਦਿਆਂ ਸਾਰ ਜਦੋਂ ਬੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀ.ਐੱਡ. ਕਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਤਾਂ ਦਾ ਸਕੂਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ।
ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਅਧਿਆਪਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇਹ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਵੀਂ ਜਾਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਨੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ, ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਬਾਰੇ ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਦੁਚਿੱਤੀ ਜਿਹੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੈਰੀਅਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਾਂ ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੰਧ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਗੈਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਤੀਰੇ ਕਾਰਨ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਵੇਸਲਾਪਣ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3832)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: sarokar2015@gmail.com)
