“ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਅੰਨ੍ਹੇ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ...”
(22 ਮਾਰਚ 2025)
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਸਹਿ-ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਸੋਚ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਅੰਨ੍ਹੇ ਅਭਿਆਸ ਅਤੇ ਰਸਮਾਂ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਡੁੰਘਾਈ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸਮਰੂਪ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। 1976 ਵਿੱਚ 42ਵੇਂ ਸੋਧ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੇ ਤਹਿਤ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ: ‘ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੋਵੇਗਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੁਭਾਅ, ਮਾਨਵਤਾਵਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨਾ।’
ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੁਆਰਾ ਸਵਾਲ ਕਰਨ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਨ੍ਹੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ‘ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ 50 ਕਰੋੜ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਦੌਰਾਨ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਤਾ, ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ‘ਚਰਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ’ ਵਜੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਭ ਉਦੋਂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗ੍ਰੀਨ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ (ਐੱਨ ਜੀ ਟੀ) ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਥਾਮ ਬੋਰਡ (ਸੀ ਪੀ ਸੀ ਬੀ) ਨੇ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪੀਣ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਛੱਡੋ। ਬਿਹਾਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰੋਕਥਾਮ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਨਹਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿਤਾਵਣੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਅਤੇ ‘ਸਵਰਗੀ ਲਾਭ’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦੇ ਰਹੇ। ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਫਾਈ ਬਾਰੇ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਦਾਅਵਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਕਾਬ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਗਏ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਇੰਨੇ ਤਰਕਹੀਣ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਕੁੰਭ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲਗਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਨਵਨਿਰਮਾਣ ਸੈਨਾ (ਐੱਮ ਐੱਨ ਐੱਸ) ਦੇ ਮੁਖੀ ਰਾਜ ਠਾਕਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨੇ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੀ ਸਫਾਈ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ‘ਪਵਿੱਤਰ ਡੁਬਕੀ. ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। “ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਓ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।” ਠਾਕਰੇ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਵਿੱਚ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਹੋਏ ਮਹਾਂਕੁੰਭ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਬਾਲਾ ਨੰਦਗਾਂਵਕਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੇ ਗਏ ‘ਪਵਿੱਤਰ’ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੀਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕੁੰਭ ਮੇਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘੇ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਵਜੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਸਨ। ਕੁੰਭ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਦਇਆ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਮੰਥਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੁੰਭ ਦਾ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਵਰਣਨ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਸੀ ਜੋ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਹਿਊਨ ਸਾਂਗ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜੋ 606 ਤੋਂ 647 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤ੍ਰਿਵੇਣੀ ਸੰਗਮ ਵਿੱਚ ਹਰ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਧਾਰਮਿਕ ਇਕੱਠ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਦੌਲਤ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਗਰੀਬਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਮਾਗਮ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸੀ।
ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ‘ਮਹਾਕੁੰਭ’ ਨੂੰ ਰਾਜ ਵੱਲੋਂ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਿੱਥਾਂ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੰਭ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸਜਿਦਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਰ ਜੋ ਵਾਸੁਦੇਵ ਕੁਟੁੰਬਕਮ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਗਿਆ।
‘ਹਿੰਦੂ’, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਯੂਨਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਧ ਨਦੀ (ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ) ਤੋਂ ਪਾਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਾਰਸੀ ‘ਸ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ‘ਹ’ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਿੰਧੂ’ ਦਾ ਇੱਕ ਫਾਰਸੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ‘ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ’ ਸ਼ਬਦ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ‘ਹਿੰਦੂਇਜ਼ਮ’ (ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ) ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ‘ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ’ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਰਤੀ 1816-17 ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। 1830 ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਅਤੇ ‘ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ’ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਰਿਤੂ ਖੋਸਲਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਏ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਰਾਏ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਗੜਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਹੌਲ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪਤਨ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਹਮਦਰਦੀ, ਤਰਕ, ਆਜ਼ਾਦੀ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ।
ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ, ਮੂਰਤੀ ਪੂਜਕ, ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬ੍ਰਹਮ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਗੋਂ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਸਮੇਂ—ਮੇਂ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਮੀਰ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਧਰਮ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਧਰਮ ਜੋ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਲਈ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੀ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਊਚ ਅਤੇ ਨੀਚੀ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਇਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਦਬਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਂਝਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਸਾਰੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ 25% ਆਬਾਦੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੇ ਇਸਲਾਮ, ਈਸਾਈਅਤ ਜਾਂ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ। ਡਾ. ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਅਪਣਾਇਆ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੋਏ।
ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਕਾਬਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੂਖਮ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ ਰਹਿਣ। ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮੱਧਯੁਗੀ ਸਮੇਂ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦੇਵੇਗਾ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਅੰਦਰੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਕਤਾਂ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਪਛੜੇ ਹੋਏ, ਰੂੜੀਵਾਦੀ, ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝੀਏ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਤੋਰੀਏ। ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ, ਇਸਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭਾਜਪਾ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਅਜਿਹੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੋਚਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਤਰਕ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਆਰ ਐੱਸ ਐੱਸ ਜੋ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਮੂਲ, ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ, ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਅਸਪਸ਼ਟਤਾ, ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਹਿੰਦੂਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣੀ ਪਵੇਗੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭੁਗਤਣਾ ਪਏਗਾ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ।
ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: (