JagjitSLohatbaddi7 “ਘਟਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਛੋਟੇ ਟੱਕ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਆਤੁਰ ...”
(19 ਮਾਰਚ 2025)
ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਠਕ: 312.

ਘਰ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਸਕੂਨ, ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸਿਰ ’ਤੇ ਛੱਤ, ਆਤਮਾ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ, ਮਨ ਦਾ ਠਹਿਰਾਅ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਛੱਜੂ ਦਾ ਚੁਬਾਰਾ ਬਲਖ ਬੁਖਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ - ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਸੱਤਾਂ ਅਜੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਆਰਾ। ਆਕਾਰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਰੋਕ ਟੋਕ ਰੋੜਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਤਾਮੀਰ ਜੁ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਕੰਧਾਂ, ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ, ਆਲ਼ੇ, ਰੋਸ਼ਨਦਾਨ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਸਰਦਲ ਅੰਦਰ ਪੈਰ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਯੋਗ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਪਰਤ ਦਰ ਪਰਤ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਅਹਿਸਾਸ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਲਾਂਭਾ ਜਿਹਾ ਚਿੱਤਰਦਾ ਹੈ, “ਸੋਹਣਿਆਂ, ਮੂਰਤਾਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਘਰ ਖਾਲ਼ੀ ਖਲਾਅ ਹੁੰਦੇ ਨੇ … … ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੁੰਞ-ਮਸਾਣ ਸਹਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਦਾ ਹੱਸਦਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਵਸਦੇ ਨੇ!”

ਕੰਕਰੀਟ ਦੀ ਬਣੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਘਰ ਨਹੀਂ ਕਹਾਉਂਦੀ। ਘਰ ਉਹ ਹੁੰਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਹਾਡੇ ਸੁਰਮਈ ਸੁਪਨੇ ਰੰਗੀਨੀ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਘਰ ਤੁਹਾਡੇ ਬਚਪਨ ਦੀਆਂ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੂੰਜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਅਰਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਦਾ ਘਰ। ਤੁਹਾਡੇ ਪੁਰਖਿਆਂ ਦੀ ਅਮੀਰ ਵਿਰਾਸਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਾਬਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਤੀਆ ਸ਼ਾਹਦੀ ਭਰਦਾ ਹੈ … … ਹੁੰਗਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਕਿਸੇ ਵਾਸਤੂ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਉਹ ਟਿਕਾਣਾ ਹੁੰਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਬੈਠਿਆਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਚਹਿਚਹਾਟ ਕੰਨੀਂ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਹਵਾ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਕਰਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਛੇੜ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਹੈ, ਬਨਸਪਤੀ ਮੌਲਦੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਣਾਂ ਤਰਾਨੇ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਜਿੱਥੇ ਸੱਧਰਾਂ, ਵਲਵਲੇ, ਸੁਪਨੇ ਜਵਾਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਘਰ, ਤੂੜੀ ਵਾਲਾ ਕੋਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਉਹ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਹਾਗਣ ਆਪਣੀ ਡੋਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਰਥੀ ਤਕ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੀ ਐ। ਘਰ ਉਹ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਿਊਂਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਮਰਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ!

‘ਘਰ’ ਅਤੇ ‘ਮਕਾਨ’ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਘਰ’ ਅਤੇ ‘ਘਰ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਖਰੇਵਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਰਕ ਰੀਝਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਘਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਈ ਵਾਰ ‘ਬਾਹਰਲਾ’ ਘਰ ‘ਇੱਧਰਲੇ’ ਨਾਲ਼ੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੁਭਾਵਣਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਹਾਦਸੇ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਵਾਪਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ‘ਆਪਣੇ’ ਘਰ ਦਾ ਹੇਰਵਾ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਨਾ ਜਿਊਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਮਰਨ। ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਮਰਦ ਮਕਾਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਔਰਤ ਘਰ। ਵਿਆਖਿਆ ਅਸੀਮ ਹੈ। ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਸੁਖਪਾਲ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ “ਮਰਦ ਜਦੋਂ ਇਸਤਰੀ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਇਸਤਰੀ ਸਿਰਫ ਮਰਦ ਨਹੀਂ, ਉਸਦੇ ਪਾਰ ਵਸਿਆ ‘ਘਰ’ ਅਤੇ ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਵੇਖਦੀ ਹੈ … … ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਘਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਮਰਦ ਚੁਣਨ ਵੇਲੇ ਉਹ ਵੇਖਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ‘ਘਰ’ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ। ‘ਘਰ’ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਇਸਤਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।”

ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਘਰ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੋਠੀ, ਬੰਗਲਾ-ਨੁਮਾ ਢਾਂਚਾ, ਕੋਈ ਰਾਜਾਸ਼ਾਹੀ ਮਹਿਲ ਜਾਂ ਮੀਲਾਂ ਬੱਧੀ ਵਲਗਣ ਹੋਵੇ। ਘਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਢਾਰਾ ਜਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਬਸਤੀ ਦਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਕੋਠਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਹਿੰਗਾ, ਐਸ਼ ਪ੍ਰਸਤੀ, ਐਸ਼ੋ ਅਰਾਮ ਦਾ ਸਾਜ਼ੋ ਸਾਮਾਨ ਘਰ ਨੂੰ ਸੁਖਦਾਇਕ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ; ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸੂਖਮ ਕਲਾਵਾਂ ਤੇ ਕੋਮਲ ਰੀਝਾਂ ਇਸਦੀ ਠੰਢਕ ਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੀਆਂ ਨੇ। ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸੂਰੀ, ਪੁਲਿਟੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੇ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਕੁਆਟਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਬਣਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਮਰੀਕਨ ਪਤਨੀ ਡੋਨਾ ਸੂਰੀ ਨੇ ਘਰ ‘ਸਜਾਇਆ’ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸੋਫ਼ੇ, ਮੇਜ਼ ਕੁਰਸੀ ਜਾਂ ਕੀਮਤੀ ਕਿਚਨਵੇਅਰ ਦੇ! ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਮੂੜ੍ਹੇ, ਹੱਥੀਂ ਬੁਣੀਆਂ ਦਰੀਆਂ, ਪਿੱਤਲ਼ ਦੇ ਬਰਤਨ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਤਸਵੀਰਾਂ। ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਕਿਸੇ ਪੰਜ ਤਾਰਾ ਹੋਟਲ ਦੇ ਕਮਰੇ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਮੈਡਮ ਸਾਡੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਸਾਡੇ ਕਿਸੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਿਆਤਾ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਸੀਚੇਵਾਲ ਦੀ ‘ਨਿਰਮਲ ਕੁਟੀਆ’ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਏ. ਸੀ. ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਪਮਾਨ ਬਾਕੀ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ਼ੋਂ ਦੋ ਦਰਜੇ ਘੱਟ ਰਹਿੰਦੈ! ‘ਘਰ’ ਹਰਿਆਲੀ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤਪਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਵਿੱਤਰ ਵੇਈਂ ਸ਼ੀਤਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਕਈ ਵਾਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ‘ਘਰ’ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ। ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜੇਤੂ ਸ਼ਾਇਰ ਜਸਵੰਤ ਦੀਦ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਾ ਬੱਚਾ ਆਪਣਾ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਮੇਰ ਨਾਲ, ਹੱਕ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਘਰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਘਰ ਵੱਲ ਹੱਥ ਕਰ ਕੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਮਣਾ ਘਰ ਦਾਦੇ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘਰ ਮੇਰਾ ਹੈ। ਤੇਰਾ ‘ਘਰ’ ਕਿੱਥੇ ਐ? ਆਦਮੀ ਤ੍ਰਭਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਿਸ਼ਬਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ‘ਮੇਰੇ ਮਨ ਪਰਦੇਸੀ ਵੇ ਪਿਆਰੇ ਆਉ ਘਰੇ॥’ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਦਾ ‘ਘਰ’ ਕਿੱਥੇ ਹੈ? ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਨੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਭਰੇ ਭਰਾਏ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ‘ਘਰ’ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਘਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਵੀ ਸੁਖਪਾਲ ‘ਘਰ’ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ:

“ਕਈ ਵਾਰ ਬੰਦੇ ਦਾ ‘ਘਰ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਬੰਦਾ ਆਪ ਹੀ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਰਦਾਨਾ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਚੌਥੀ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਮਰਦਾਨਾ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਮਗਰੋਂ ਨਾਨਕ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਪੰਜਵੀਂ ਉਦਾਸੀ ਕਰਦਾ ਹੈ … … ਬੱਸ। ਜਗਤ ਤਾਂ ਅਜੇ ਵੀ ਜਲੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਾਨਕ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਟਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਨਕ ਦਾ ‘ਘਰ’ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਮਰਦਾਨਾ, ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਥਾਉਂ ਵੀ ‘ਬੇਘਰ’ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ।

ਇਹ ‘ਘਰ’ ਮੁੱਕ ਗਿਆ। ਨਾਨਕ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ।

ਨਾਨਕ ਦਾ ‘ਘਰ’ ਜਾਨਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਹੋਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਨਾਨਕ ਹੀ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।”

ਚਾਰ ਕੰਧਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ ਘਰ ਹੈ। ਖ਼ਾਨਾ-ਬਦੋਸ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਨੀਲੀ ਛੱਤ ਹੇਠ ਰਾਤਾਂ ਕੱਟ ਕੇ ਵੀ ‘ਘਰ’ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਨੇ। ਜਿੱਧਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਘਰ ਜਿਹਾ ਆਸਰਾ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਸਥਾਈ ਘਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਚਾਰ-ਦੀਵਾਰੀ ਕਿਤੇ ਵੀ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਐ। ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸੌਂਪਿਆ ਘਰ ਹੀ ਮਨ ਨੂੰ ਠਹਿਰਾਅ ਬਖਸ਼ਦਾ ਹੈ। ਸੰਤਾਲੀ ਨੇ ਲੱਖਾਂ ਘਰ ਉਜਾੜੇ। ਨਵੀਂਆਂ ਧਰਤੀਆਂ ਵੱਲ ਪੈਰ ਪੁੱਟਦਿਆਂ ਦੇ ਕਲ਼ੇਜੇ ਖੋਹ ਪੈਂਦੇ ਰਹੀ। ਘਰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਕਸਕ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਟੀ। ਹੁਣ ਵੀ ਜਦੋਂ ਕਿੱਧਰੇ ਕੋਈ ਗਰਾਈਂ ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਵਿੱਛੜੇ ਘਰ ਦੀ ਖ਼ੈਰ ਬੰਦਗੀ ਪੁੱਛਦੇ ਨੇ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ‘ਆਹ’ ਨਿੱਕਲਦੀ ਐ। ਕਈ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਕੋਈ ਘਰ ਹੀ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਰੋਹਿੰਗੀਆ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਘਰ ਘਾਟ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਚੀਨ ਵਿਚਲੇ ਉਈਗੀਰ ਤਬਕੇ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਕੱਢਣ ਦੀਆਂ ਗੋਂਦਾਂ ਗੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਫ਼ਲਸਤੀਨੀ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਘਰ ਦਾ ਸੁਖ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ। ਯੂਕਰੇਨੀਆਂ ਦਾ ਘਰ ਖੋਹਣ ਦਾ ਦਸਤੂਰ ਜਾਰੀ ਐ। ਸੀਰੀਆ-ਇਰਾਕ ਲਕੀਰ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਘਰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਭਟਕ ਰਹੇ ਨੇ।

ਘਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦੇ ਨੇ। ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਸੁੱਖ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਰੂਹਾਨੀ ਅਮੀਰੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਨੇ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ, ਲੱਖਾਂ ਸੀਸ ‘ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ’ ਲਈ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੰਗ, ਭੇਦ, ਨਸਲ, ਬੋਲੀ ਦੇ। ‘ਸਭੇ ਸਾਝੀਵਾਲ ਸਦਾਇਨਿ’ ਦਾ ਇਲਾਹੀ ਨਾਦ ਚਿਤਵਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਨੇ। ‘ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਗਤ, ਫਿਰ ਸੰਗਤ’ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਈ ਉੱਘੀਆਂ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਪੂਜਣਯੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦਾ ਜਨਮ ਘਰ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਟ੍ਰੀਅਰ ਵਿੱਚ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹਿਤ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੈ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਕਸਪੀਅਰ ਦਾ ਸਟਰੈੱਟਫੋਰਡ ਵਿਚਲਾ ਘਰ ਕਿਸੇ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਖ਼ਲਕਤ, ਮੱਕਾ ਮਦੀਨਾ ਸਵੀਕਾਰਦੀ ਐ ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ। ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਘਰ ਖੰਡਰਾਤ ਬਣੇ ਦੇਖਣ ਦੇ ਆਦੀ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਘਾਲਣਾ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਚ ਅਜੇ ਸਿੱਖਣੀ ਹੈ।

ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ‘ਬਾਹਰਲੇ’ ਘਰਾਂ ਨੇ ਭਰਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਡਾਰਾਂ ਬੰਨ੍ਹੀ ਉੱਡੀ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਾਰਿਸ! ਸਰਦੇ ਪੁੱਜਦੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ‘ਮਿੱਠੀ ਜੇਲ੍ਹ’ ਦਾ ਸਰੂਰ ਚੜ੍ਹਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਘਟਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਛੋਟੇ ਟੱਕ, ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਗੱਭਰੂਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਆਤੁਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਘਰਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਘਰ ਭਾਂ ਭਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਸੁੰਵੇ ਵਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਆਪਣੇ ਦੀ ਪੈੜ-ਚਾਲ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ ਨੇ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਤੱਕਦੇ, ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚੀਸ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਰੁਖ਼ਸਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਹੌਕੇ, ਹਾਵੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਰਮਾਇਆ ਬਣਨਗੇ।

ਇੱਕ ਘਰ ਹੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਆਸਾਂ ਦੇ ਚਿਰਾਗ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਗਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ। ਸੋ ਇਹ ਨਿੱਘਾ ਸੱਦਾ ਹੈ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਲਈ ਕਿ ਆਓ ਮਿਲਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲੀਏ, ਕੁਦਰਤ ਦੀਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀਆਂ ਨਿਆਮਤਾਂ ਨੂੰ ਤੱਕੀਏ। ਵਗਦੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦੇਈਏ। ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਛੱਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤਕ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣੀਏ। ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਛਣ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਚਾਨਣੀ ਦਾ ਸਰੂਰ ਮਾਣੀਏ! ਇਹੀ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਰਦਾਸ, ਇੱਕ ਅਰਜ਼ੋਈ, ਡਾ. ਜਗਤਾਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ: