TarsemSBhangu7ਧਰਮ ਸਿਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਹੀ ਖਾਣਾ ਆ, ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਵੀ ਦੋ ਮੰਨੀਆਂ ...
(28 ਮਾਰਚ 2020)

 

ਮੈਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਤੋਪਖਾਨਾ ਰੈਜਮੈਂਟ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਕਸਮ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਯੂਨਿਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਪਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਘਰ ਚਿੱਠੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅੱਗੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਪਤੇ ਉੱਤੇ ਚਿੱਠੀ ਪੱਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇਠੀਕ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂਨੂੰ ਘਰੋਂ ਆਈ ਰਾਜ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲ ਗਈ

ਮੇਰੀ ਡਿਊਟੀ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੁੰਛ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਸੀਬੇਸ਼ੱਕ 1971 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਪਰ ਸੀਜ਼ ਫਾਇਰ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਲਕ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੂੰਢੀਆਂ ਵੱਢਣੋਂ ਨਾ ਹਟਦਾਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਸੀਨੀਅਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਫਾਇਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣਬੇਸ਼ਕ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਹੀ ਛੋਟੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਤੋਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਹੀ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ, ਫਿਰ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੋਣਾ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਮੋਰਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਟੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਸੀ

ਸਾਡਾ ਮੋਰਚਾ ਪੁੰਛ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਗਵਾਂਢੀ ਮੁਲਕ ਦੀ ਹੱਦ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦਿਸਦੀ ਸੀਸਰਹੱਦ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਰਦਾ ਦਰਿਆ ਨੁਮਾ ਫੈਲਿਆ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਸੁੱਕਾ ਨਾਲਾ ਲੱਘਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਰਸਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿਘਲ ਕੇ ਵਹਿੰਦੀ ਬਰਫ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਮੋਟੀ ਲੀਕ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾਸਾਡੇ ਕਮਾਂਡਰ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮੁਤੱਲਕ ਕਲਾਸਾਂ ਲਾ ਕੇ ਲੈਕਚਰ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨਵਾਰੀ ਸਿਰ ਛੁੱਟੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕੁਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੀ ਸੀ

ਉਦੋਂ ਵਿਹਲੇ ਵੇਲੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਘਰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀਅੱਜ ਵਾਂਗ ਹਰੇਕ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਮੋਬਾਇਲ ਫੋਨ ਨਹੀਂ ਸੀਘਰ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਰਤ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਦੀ ਸੀਫੌਜੀ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਲਈ ਡਾਕਖਾਨੇ ਵਿੱਚ ਤਾਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀਕਿਸੇ ਫੌਜੀ ਦੀ ਤਾਰ ਆਉਣਾ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਤਾਰ ਵੀ ਮੋਰਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤੀਜੇ-ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੀਅਸੀਂ ਕਮਾਂਡਰ ਕੋਲੋਂ ਮਿਲੇ ਲਾਲ ਜਾਂ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਲਿਫਾਫਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਡਾਕਖਾਨੇ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀਚਿੱਠੀ ਲਿਖ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੀ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖਤ ਕਰ ਕੇ ਫੌਜੀ ਡਾਕਖਾਨੇ ਭੇਜਦਾ ਸੀਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਰਾਜ਼ੀ-ਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੀਬੀ ਵੱਲੋਂ ਪਾਈ ਤਾਰ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲੀ, ‘ਤੇਰੀ ਤਾਈ ਆਸੋ ਤੁਰ ਗਈ, ਜਲਦੀ ਆ।’ ਤਾਰ ਦੇ ਇੱਕ ਵਾਕ ਨਾਲ ਮੈਂਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕਰੰਟ ਵਾਂਗ ਝਟਕਾ ਲੱਗਾਮੈਂ ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਵਾਕ ਫਿਰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਿਵੇਂ ਗਲਤ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਹ ਸੱਚ ਸੀਪਹਿਲਾਂ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮਜ਼ਮੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੇ ਤੇ ਤੇਰੇ ਭਾਅ (ਬਾਪ) ਵੱਲੋਂ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਤੇਰੀ ਤਾਈ ਆਸੋ ਵੱਲੋਂ ਪਿਆਰ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਮੈਂਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਚਿੱਠੀ ਵਿੱਚ ਤਾਈ ਆਸੋ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ

ਤਾਈ ਆਸੋ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਜੋਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਤਾਈ ਨਹੀਂ, ਦਾਦੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਾਰਾ ਮੁਹੱਲਾ ਅਤੇ ਸਕਾ ਸ਼ਰੀਕਾ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਈ ਇਸ ਲਈ ਆਖਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬੀਬੀ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀਵੈਸੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਣਾ ਹੀ ਗਨੀਮਤ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀਵੱਡੇ ਛੋਟੇ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀਕਿਉਂਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰ ਕੇ ਕਈ ਥਾਂਈਂ ਵੱਟੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਭਾਵ ਕੁੜੀ ਦਿਓ ਅਤੇ ਕੁੜੀ ਲੈ ਜਾਓਜਿਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਹੀ ਵਿਆਹਿਆ ਜਾਂਦਾ

ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਤਾਂ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣਾ ਘਰ ਨਾ ਵਸਣ ਕਰ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕੀਤਾ ਘਰੋਂ ਤੁਰ ਗਿਆਪਹਿਲਾਂ ਕਾਫੀ ਸਮਾਂ ਤਾਏ ਦੀ ਕੋਈ ਉੱਘ ਸੁੱਘ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਰ ਗਿਆ ਸਮਝਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸੇ ਛਲੇਡੇ ਵਾਂਗ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤਾਇਆ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈਕੁਝ ਦਿਨ ਫੌਜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਿੰਡ ਰਹਿ ਕੇ ਤਾਇਆ ਫਿਰ ਜਿੱਥੋਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਮੁੜ ਗਿਆਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਘਰ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀਤਾਇਆ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਕੋਲੇ ਦੀ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀਉਦੋਂ ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਗਏ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਗਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉੱਧਰ ਗਏ ਬਹੁਤੇ ਉੱਧਰੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਔਰਤ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਪੂਰਬਣ ਜਾਂ ਕੁਦੇਸਣ ਆਖਦੇ ਸਨ

ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਕਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਫੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਬਹੁਤੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਚਰਾਂਦ ਹੀ ਸੀਬਹੁਤੀ ਖੇਤੀ ਬਰਸਾਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਜਿਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਚੇਤ ਮਹੀਨੇ ਰੋਟੀ ਪੱਕਦੀ, ਉਹ ਘਰ ਸਹਿੰਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀਮੇਰੇ ਭਾਅ ਦਾ ਤਾਇਆ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਖਾਣ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਕੋਲੇ ਵਰਗੀ ਤਾਈ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਿੱਸਾ ਸਾਂਭਣ ਲਈ ਘਰ ਆ ਗਿਆਭਾਅ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਬੇਬੇ ਦੱਸਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਾਈ ਆਈ ਸੀ ਉਦੋਂ ਤਾਏ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਸੀਉਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤਾਏ (ਬਾਬੇ) ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਾ ਪੈਂਦੀਤਾਏ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੂਟਾ ਲਾਉਣ ਦੀ ਆਸ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਤਾਈ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ‘ਆਸ ਕੌਰ’ ਕਰ ਕੇ ਕੀਤਾ ਹੋਊਗਲੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਈਆਂ-ਚਾਚੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹ ਉਮਰੋਂ ਛੋਟੀ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਏ ਦੇ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਜੋਂ ਵੀ ਤੇ ਮਖੌਲ ਵਜੋਂ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਤਾਈ ਆਸੋ ਕਰ ਕੇ ਬੁਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆਤਾਏ ਨੇ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦਾ ਕਮਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਤਾਈ ਦੇ ਲਿੱਪੇ ਪੋਚੇ ਚੌਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਰਾਰੇ ਮਸਾਲੇ ਦੇ ਤੜਕੇ ਦੀਆਂ ਮਹਿਕਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਜੇਠ ਨੂੰ ਭਾਈਆ ਆਖਦੀ, ਘੁੰਢ ਕੱਢ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਸੀਇਸ ਲਈ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਾਬੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਧਰਮ ਸਿਆਂ ਤੇਜੋ ਨੂੰ ਕਹੀਂ, ਤੇਰੀ ਭਰਜਾਈ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੱਸੇ, ਜਲਦੀ ਸਿੱਖ ਜਾਵੇਗੀ, ਉਂਝ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਬਹੁਤ ਹੈ।”

ਦਾਦੀ ਤੇਜ਼ ਕੌਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਤਾਈ ਨੂੰ ‘ਭੈਣ ਜੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਤਰ-ਮੁਤਰ ਝਾਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀਜਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਮੇਚ ਦਾ ਸੂਟ ਬਣਾ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਵੇ ਨਾ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝਣਾ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਨੇ ਘੁੰਢ ਵਿਚਦੀ ਝਾਕਦਿਆਂ ਕਹਿ ਦੇਣਾ, ‘ਭਾਈਆ, ਇਹਨੂੰ ਆਹ ਸਮਝਾ ਦੇਵੀਂ, ਇਹਨੂੰ ਹਾਲੇ ਕੁਝ ਸਮਝ ਨਹੀਓਂ ਲੱਗਦਾ।” ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤਾਈ ਸਭ ਕੁਝ ਸਿੱਖਦੀ ਗਈਰੋਹੀ ਦੇ ਕਿੱਕਰ ਵਰਗਾ ਤਾਈ ਦਾ ਦਰਾਵੜੀ ਰੰਗ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਤਾਈ ਦਾ ਦਿਲ ਸੋਨੇ ਵਰਗਾ ਸੀਭਾਅ ਨੇ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਹੱਲੇ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਘਰ ਤਾਈ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਪੈਣਾ ਸੁਲੱਖਣਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਦੇ ਉੱਪਰੋਥੱਲੀ ਤਿੰਨ ਨਿਆਣੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਵੱਡੇ ਦੋਵਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਾਂਭਦੀ ਤਾਈ ਨੇ ਸਭ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਲਿਆ

ਵਕਤ ਦਾ ਪਹੀਆ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾਤਾਇਆ ਤੇ ਬਾਬਾ ਖੇਤੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਦੇ ਪਰ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਸੀਤਾਈ ਆਸੋ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੀ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਪਰ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਹਰੀ ਹੋਣ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਆਸ ਨਾ ਫਲੀਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਰਚੀ ਰਹਿੰਦੀਚੰਗਾ-ਚੋਖਾ ਬਣਾਇਆ ਆਪ ਵਾਸਤੇ ਬੇਸ਼ਕ ਨਾ ਬਚੇ, ਪਰ ਦਿਓਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਦੀ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਾ ਮੋੜਦੀਭਾਅ ਦੱਸਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਸੰਭਾਲ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਦੀ ਬੜੀ ਖਤਰਨਾਕ ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲੀ ਸੀਇਲਾਜ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਦੋ ਸਿਵੇ ਬਲਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨਤਾਇਆ ਉਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਵਿਲਕਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਤਾਈ ਛੱਡ ਕੇ ਜਹਾਨੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਗਿਆਭਾਅ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਦਾਦੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਵੀ ਉਸ ਨਾਮੁਰਾਦ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਈਉਸ ਵਕਤ ਤਾਈ ਨੇ ਮਾਂ ਬਣ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਚਾਰ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਕੜੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਥੱਲੇ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀਮੋਇਆਂ ਦਾ ਗਮ ਭੁੱਲ ਕੇ ਉਦਾਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਰਵਾਨਗੀ ਫੜਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨਸਾਡਾ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਠੰਢਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਤਾਈ ਦੇ ਤਪਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਨੇ ਸਾਡੇ ਢਿੱਡ ਦੀ ਅੱਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਠਾਰੀਤਾਈ ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਹ ਰੋਟੀ ਆਦਿ ਫਿਕਰ ਨਾਲ ਭੇਜ ਦਿੰਦੀਬੱਚੇ ਛੋਟੇ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਈਆਂ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਬਾਪੂ ਛੋਟੇ ਥਾਂ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਭਰਜਾਈ ਉੱਤੇ ਚਾਦਰ ਪਾ ਲਵੇ, ਪਰ ਬਾਪੂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਸਾਂਭਦੀ ਤਾਈ ਇੱਕ ਦੇਵੀ ਸੀ

ਬੀਬੀ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸੋਲ-ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀਭਾਅ ਵੀ ਹੌਲਾ ਹੀ ਸੀਵਿਆਹੀ ਆਈ ਤੋਂ ਤਾਈ ਆਸੋ ਨੇ ਸਿਆਣੀ ਸੱਸ ਵਾਂਗ ਪਾਣੀ ਵਾਰ ਕੇ ਪੀਤਾ ਸੀਉਸ ਵੇਲੇ ਤਾਈ ਦਾ ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਹੋਰੂੰ-ਹੋਰੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀਪੇਕੇ ਫੇਰਾ ਪਾਉਣ ਗਈ ਨੂੰ ਸੱਸ ਕਾਲੀ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਮਖੌਲ ਬੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਤਾਈ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਿਆਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮਾਲਕ ਸੀਬੀਬੀ ਦੇ ਦੱਸਣ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਪੂ ਹਿੱਸੇ ਮੁਤਾਬਕ ਤਾਈ ਨੂੰ ਹਰ ਜਿਣਸ ਵੰਡ ਕੇ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਖਦੀ, “ਧਰਮ ਸਿਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਹੀ ਖਾਣਾ ਆ, ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਵੀ ਦੋ ਮੰਨੀਆਂ ਖਾ ਲੈਣੀਆਂ, ਮੈਂ ਕੀਹਨੂ ਦੇਣਾ ਆ।” ਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਦਿੰਦੀ

ਮੇਰੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੇਰਾ ਦਾਦਾ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਘਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਭਾਅ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਆ ਪਈ ਸੀਮੇਰਾ ਜਨਮ ਕਾਫੀ ਪਛੜ ਕੇ ਹੋਇਆ ਸੀਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ ਆਇਆਜਦੋਂ ਤਾਈ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮਾਤਰੀ ਮੋਹ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਤਾਂ ਢਲਦੀ ਉਮਰੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੀਰ ਉੱਤਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਚੁੰਘਦਾ ਰਿਹਾ ਮੈਂਨੂੰ ਸਾਂਭਦੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਗਲੀ ਗਵਾਂਢ ਆਖਦਾ- ਮੁੰਡਾ ਭਜਨੋ ਨੇ ਨਹੀਂ, ਤਾਈ ਆਸੋ ਨੇ ਜੰਮਿਆ ਹੈ

ਮੈਂ ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲਦਿਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਤਾਈ ਦੀ ਉਂਗਲ ਫੜੀ ਵੇਖਿਆਮੈਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੀਬੀ ਆਖਦਾ, ਪਰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਰੀਸੇ ਦਾਦੀ ਲੱਗਦੀ ਨੂੰ ਤਾਈ ਜਾਂ ਚੌੜ ਕਰਦਾ ਤੋਤਲੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿੱਚ ‘ਤਾਈ ਆਥੋ’ ਆਖਦਾਤਾਈ ਦਾ ਦੁੱਧ ਪੀਣ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂ ਤਾਈ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂਸਿਆਣੇ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਤਾਈ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ

ਘਰ ਦੇ ਕਮਰੇ ਪੱਕੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਤਾਈ ਦਾ ਲਿੱਪਿਆ-ਪੋਚਿਆ ਕੋਠਾ ਪੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਸੀਤਾਈ ਬੋਲਦੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਝ ਪੈਂਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਬੀਬੀ ਵਾਂਗ ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੋਲਣ ਕਰ ਕੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਤੇਰੀ ਤਾਈ ਵੀ ਕਾਹਲੋਆਂ ਦੀ ਮਾਈ ਵਾਂਗ ਕੁਦੇਸਣ ਆ।” ਇਹ ਮੈਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਰੇਕ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੇ ਨਿੱਘ ਦੇ ਅਰਥ ਉਸ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਮਾਣ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦੇ ਹਨਬੇਸ਼ਕ ਵੱਡੇ ਹੋਇਆਂ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਵਸੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦੇਸਣਾਂ ਕਹਿਣ ਦੀ ਸਮਝ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਠਾ ਪਿਆਰਾ ਦਾਦੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੀ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪਿਆ

ਮੈਂ ਕੁਝ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਤਾਈ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਵੱਧ ਹੱਕ ਜਤਾ ਕੇ ਭਾਅ ਨੂੰ ਆਖ ਉਸ ਦਾ ਕਮਰਾ ਤਾਂ ਪੱਕਾ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਮਰਾ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂਅੱਜ ਇਹ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਤਾਈ ਨੂੰ ਬਾਬੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ

ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੱਕ ਹੋਰ ਕਈ ਸਮਾਜਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੀ ਸਮਝ ਪਈ, ਜਿਵੇਂ ਤਾਈ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਕਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਵੀ, ਮੌਤ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੜ੍ਹੀ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਲੀੜਾ ਪਾਉਂਦਾ, ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਮੋੜਵੀਂ ਮਕਾਣ ਜਾਂਦੀਲਾਵਾਰਸ ਲਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਜੋ ਮੈਂਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੁੱਭਦਾ ਸੀਬੇਸ਼ੱਕ ਤਾਈ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੁੱਖ ਹਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਕਮਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਰਿਹਾਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਡਿਊਟੀ ਉੱਤੇ ਖਲੋਤਿਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪਰਲ ਪਰਲ ਵਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਨਇਹ ਪੱਕਾ ਮੋਰਚਾ ਇੰਝ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਤਾਈ ਦਾ ਕਮਰਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਤਾਈ ਦੀ ਰਜਾਈ ਵਿੱਚ ਘੁਸੜਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਤਾਈ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਈਏ

ਮੈਂਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ, ਟਰੇਨਿੰਗ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਛੁੱਟੀ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਬੀਬੀ-ਭਾਅ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਸਮੇਤ ਤਾਈ ਲਈ ਸੂਟ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀਤਾਈ ਕਿਸੇ ਗਰੂਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਆਈ ਗਈ ਨੂੰ ਸੂਟ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਆਖਦੀ, “ਆਹ ਮੇਰੇ ਹਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਬਾਹਰੋਂ ਆਂਦਾ ਆ, ਇਹ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਪਾਊਂ ਸੁੱਖ ਨਾਲ।” ਇਹ ਵਾਕ ਯਾਦ ਆਉਂਦਿਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਭੁੱਬਾਂ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ, ਜੋ ਡਿਊਟੀ ਬਦਲੀ ਕਰਨ ਆਏ ਸੰਤਰੀ ਨੇ ਵੇਖ ਲਈਆਂਇਹਦਾ ਕਾਰਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕੀਤਾ, “ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਰ ਆਈ ਹੈ।” ਨਵਾਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਘਬਰਾ ਨਾ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਛੁੱਟੀ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਲੱਗੀ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੇਰੀ ਦਾਦੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੈ” ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬਾਕੀ ਬਚਦੀ ਸਾਲਾਨਾ ਬੱਤੀ ਦਿਨ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਮਿਲ ਗਈ

ਛੁੱਟੀ ਆਏ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਇੰਝ ਚਾਅ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਜਿਵੇਂ ਤਾਈ ਦਾ ਜਾਣਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਾ ਚੁੱਭਿਆ ਹੋਵੇਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਬੀਬੀ ਵੱਲੋਂ ਤਾਈ ਲਈ ਵਰਤੇ ‘ਕੁਦੇਸਣ’ ਸ਼ਬਦ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ, ‘ਤੇਰੀ ਤਾਈ ਵੀ ਕਾਹਲੋਆਂ ਦੀ ਮਾਈ ਵਾਂਗ ਕੁਦੇਸਣ ਆ।’

ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕੀਤੇ ਨੇ ਸਿੱਧਾ ਜਾ ਕੇ ਤਾਈ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਢੋਏ ਹੋਏ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣਾ ਫੌਜੀ ਬੈਗ ਤਾਈ ਦੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਨੂੰ ਅੱਜ ਇਹ ਕਮਰਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਖਾਲੀ ਖਾਲੀ ਲੱਗਾਅੱਗੋਂ ਇਸ ਕਮਰੇ ਨੇ ਖਾਲੀ ਰਹਿਣਾ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਤੇ ਭਾਅ ਮੇਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅਰਥ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੇ ਸਨਬੀਬੀ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦੇਣ ਵਜੋਂ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਤਾਈ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮੋਢਾ ਪਲੋਸ ਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇ, ‘ਆ ਗਿਆ ਮੇਰਾ ਮ੍ਹੇਸ਼ਾ ਪੁੱਤ?” ਮੇਰੀਆਂ ਭੁੱਬਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂਬੀਬੀ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵਰਾਇਆ ਨਹੀਂਜਿਵੇਂ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਰੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇਤਾਈ ਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੇੜਤਾ ਬਾਰੇ ਬੀਬੀ ਬਾਖੂਬੀ ਸਮਝਦੀ ਸੀਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਾਵਾਂ ਕਰ ਕੇ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਬੀਬੀ, ਤਾਈ ਦੀ ਮੜ੍ਹੀ ਢਕੀ ਸੀ?”

ਬੀਬੀ ਕੋਲ ਮੇਰੇ ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਪੁੱਤਰ ਮੜ੍ਹੀ ਤਾਂ ਪੇਕੇ ਢਕਦੇ ਨੇ, ਹਾਂ ਤੇਰੇ ਭਾਅ ਦੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਨੇ ਸਸਕਾਰ ਵਾਸਤੇ ਲੱਕੜਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।” ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਭਾਅ ਦੇ ਨਾਨਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸਿਆਣਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੀਆਂ ਦਰਾਣੀਆਂ-ਜਠਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈਮੇਰੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਆਣੇ ਸਮਝਦੇ ਬੀਬੀ, ਭਾਅ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵੀ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ

ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਜਾ ਕੇ ਮਲਮਲ ਦੀ ਚੁੰਨੀ ਖਰੀਦ ਲਿਆਇਆਆਪਣੇ ਚਾਚਿਆਂ ਅਤੇ ਸਕੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਆਓ, ਤਾਈ ਦੀ ਮੜ੍ਹੀ ਢਕਣ ਜਾਣਾ ਹੈ।”

ਬੇਸ਼ਕ ਮੈਂ ਛੋਟਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਬਤੌਰ ਫੌਜੀ ਮੈਂਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਸਮਝਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾਕੁਝ ਹੀ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਜਰਾ ਬਲਿਆ ਠੰਢਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਈ ਦਾ ਸਿਵਾ ਢਕਣ ਵੇਲੇ ਸਭ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਗਿੱਲੀਆਂ ਸਨਮੈਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਭਾਅ ਦੇ ਨਾਨਕੀਂ ਚਲਾ ਗਿਆਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤਾਈ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਦਾ ਹਿਰਖ-ਅਫਸੋਸ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤਾਈ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਮੋਹ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀਮੈਂ ਭਾਅ ਦੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਚਾਚਾ ਜੀ, ਤਾਈ ਦੀ ਮੋੜਵੀਂ ਮਕਾਣ ਸਾਂਭੋਗੇ?”

ਕਾਮਰੇਡ ਖਿਆਲਾਂ ਦੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਜੱਫੀ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਪੁੱਤਰਾ, ਤੇਰੀ ਸੋਚ ਉੱਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਫਖਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨ ਹੀ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸੇ ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰਤਾ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨਬੇਸ਼ੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਹਾਮੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਂ।”

ਤਾਈ ਦੇ ਭੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਈ ਦੇ ਪੇਕੇ ਉਸ ਦੀ ਮੋੜਵੀਂ ਮਕਾਣ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਤਿਆਰ ਸਨਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਤਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆਂ-ਪੇਕਿਆਂ ਵਾਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਤਾਈ ਦੇ ਚੁੰਘੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਕਰਜ਼ ਲਾਹਿਆ ਹੋਵੇ।

*****

(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2023)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)

About the Author

ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ

ਤਰਸੇਮ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ

Gurdaspur, Punjab, India.
Phone: (91 - 94656 - 56214)
tarsembhangu1982@gmail.com

More articles from this author