“1901 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਨਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1921 ਈ: ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ...”
(7 ਅਗਸਤ 2024)
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧਤਾ ਖੱਟਣੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਇਕੱਠੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧਤਾ ਖੱਟਣੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ-ਸੁਧਾਰਕ, ਮਹਾਨ ਅਧਿਆਪਕ, ਸੈਲਾਨੀ, ਦਾਨਿਸ਼ਵਰ, ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਸੰਗੀਤਕਾਰ, ਨਿਬੰਧਕਾਰ, ਨਾਵਲਕਾਰ, ਨਾਟਕਕਾਰ, ਕਵੀ ਤੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹੋਣ ਦਾ ਮਾਣ ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਸਥਾਨ ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਵਰਜਿਲ, ਇਟਲੀ ਵਿੱਚ ਡਾਂਟੇ, ਯੂਨਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਮਰ ਅਤੇ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਟਾਲਸਟਾਏ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਹੀ ਸਥਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਜਨਮ 7 ਮਈ, 1861 ਈ: ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਸ਼ਾਰਦਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ, ਪਿਤਾ ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਦੇ ਘਰ ‘ਜੋਗ ਸਾਂਕੋ’ (ਸ਼ਹਿਰ) ਠਾਕਰ ਬਾੜੀ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਂ ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਪਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਘਰ ਅਧਿਆਪਕ ਰੱਖਕੇ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਵਾਲੇ ਸੇਂਟ-ਜੇਵੀਅਰ ਸਕੂਲ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਲੰਡਨ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਸੰਨ 1883 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਮ੍ਰਿਣਾਲਿਨੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ।
ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਠਾਕੁਰ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਟੈਗੋਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਗੁੜ੍ਹਤੀ ਵਿਰਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲੀ। ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਜਨਮ ਅਮੀਰ ਘਰਾਣੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਪਲੇ। ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਨ ਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਤੇ ਭੰਜਨ-ਬੰਦਗੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਵੀ ਸੀ।
ਡਾ. ਟੈਗੋਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਤੇਜ਼ ਬੁੱਧੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਕਵਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਠ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ, ਜਿਸਦੀ ਖ਼ੂਬ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋਈ। 16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸੋਚਣੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹੋਈ। ‘ਬੰਗਾ ਦਰਸ਼ਨ’, ‘ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ।
1913 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਗੀਤਾਂਜਲੀ’ ਨੂੰ ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ। ਨੋਬਲ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਟੈਗੋਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ। ਟੈਗੋਰ ਨੋਬਲ ਇਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਸਨ। 1914 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਰ’ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1919 ਈ: ਵਿੱਚ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਡਾ. ਟੈਗੋਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ‘ਜਨ ਗਣ ਮਨ ਅਧਿਨਾਇਕ’ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੀਤ ‘ਅਮਰ ਸੋਨਾਰ’ ਦੇ ਰਚਨਹਾਰੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਹਾਣੀ ‘ਕਾਬਲੀਵਾਲਾ ’ਤੇ ਫਿਲਮ ਵੀ ਬਣੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ‘ਗੋਰਾ’, ‘ਸੰਯੋਗ’, ‘ਅੱਖ ਦੀ ਰੜਕ’, (ਨਾਵਲ) ਨਿਬੰਧ ਮਾਲ (ਦੋ-ਭਾਗ) ਅਤੇ ‘ਡਾਕਘਰ’, ‘ਟੈਗੋਰ’ (ਨਾਟਕ), ‘ਨਵਾਂ ਚੰਨ’, ‘ਭੁੱਖੇ ਪੱਥਰ’ ‘ਟੈਗੋਰ ਦਾ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ’, ‘ਇੱਕੀ ਕਹਾਣੀਆਂ’ ਅਤੇ ‘ਨੋਕ ਡੁੱਬੀ’ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ।
ਡਾ. ਟੈਗੋਰ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਕਾਫੀ ਲੰਬੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 40 ਨਾਟਕ, 35 ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 50 ਲੇਖ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, 11 ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਨਾਵਲ ਅਤੇ 3000 ਦੇ ਲਗਭਗ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ। ਬੰਗਾਲੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਕਲਮ ਅਜ਼ਮਾਈ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨਾ ‘ਰਵੀਦ੍ਰ ਸੰਗੀਤ’ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਟੈਗੋਰ ਜੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਟਕਕਾਰ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ, ਫਿਲਮ ਐਕਟਰ ਬਲਰਾਜ ਸਾਹਨੀ ਅਤੇ ਦਵਿੰਦਰ ਸਤਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਵਾਂ ਲਿਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ।
1901 ਈ: ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਨਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ 1921 ਈ: ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1961 ਈ: ਵਿੱਚ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਿਕੇਤਨ ਵਿਖੇ ‘ਰਵਿੰਦਰ ਮਿਊਜ਼ਿਅਮ’ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਟੈਗੋਰ ਜੀ ਦੇ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਖਰੜੇ, ਚਿੱਠੀਆਂ, ਚਿੱਤਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨਮਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਹਨ।
ਟੈਗੋਰ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਮਹਾਤਮਾ’ ਆਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਟੈਗੋਰ ਨੂੰ ‘ਗੁਰੂਦੇਵ’ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਾਰਕ ਮੱਤਭੇਦ ਵੀ ਸਨ ਪਰ ਟੈਗੋਰ ਨੇ ਸਰਗਰਮ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ।
ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਚਾਰ ਸਾਲ ਬਹੁਤ ਬਿਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸੰਨ 1937 ਈ: ਵਿੱਚ ਯਾਦਦਸਤ ਵੀ ਖੋਹ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ 7 ਅਗਸਤ, 1941 ਈ: ਨੂੰ 80 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸਵਰਗ ਸਿਧਾਰ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿੱਖਿਆ, ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਨਾਂ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚਮਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਤੇ ਭਾਰਤਵਾਸੀ ਸਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(5196)
ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: