“ਕਈ ਦਿਨ ਚਾਚਾ ਮਾਯੂਸ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਮਨ ਹੋਰ ਓਦਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ...”
(19 ਅਪਰੈਲ 2022)
ਉਦੋਂ ਹਾਲੇ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਦੀ ਆਮਦ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਂਜ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਬਣਨ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿ ਬਲ਼ਦਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਨੇ ਲੈ ਲੈਣੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਖੇਤੀ ਰਵਾਇਤੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ। ਜਦੋਂ ਹਾੜ੍ਹੀ ਸਿਰ ’ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਬਾਪੂ ਤੇ ਛੋਟਾ ਚਾਚਾ ਹਜ਼ੂਰਾ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਚਾਚੇ ਹਰੀ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਦੁੱਖ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਕੀ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਹਰੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ੀਮ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਹੱਦ ਤਕ ਵਰਜੀ ਰੱਖਦਾ, ਪਰ ਹਾੜ੍ਹੀ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਮਾੜੇ ਧੀੜੇ ਬੰਦੇ ਦੀ ਵੀ ਕਦਰ ਪੈਣ ਲਗਦੀ। ਦੋਵੇਂ ਭਾਈ ਚਾਚੇ ਕੋਲ ਅਫ਼ੀਮ ਬਿਨਾਂ ਹੱਡਾਂ ਦੇ ਨਾ ਜੁੜਨ ਦਾ ਰੋਣਾ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਸਰੋਤ ਸਾਡੀ ਸਕੀਰੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਕੋਠੇ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਕੰਮਾ ਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਬਣਦਾ। ਹਾਲੇ ਪਿੜਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਬਾਕੀ ਹੁੰਦਾ, ਬਾਪੂ ਤੇ ਚਾਚਾ, ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਕੋਠੇ ਵੱਲ ਧਾਈ ਧਰ ਲੈਂਦੇ। ਚਾਚਾ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਅਜਿਹੇ ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਮੌਕੇ ਆਖਦਾ, “ਇਕ ਗੱਲ ਪੱਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈ, ਆਹ ਚੰਦਰੀ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਰਹੀਂ। ਕੜੀਆਂ ਵਰਗੇ ਜਵਾਨ ਸੀ ਇਹ ਦੋਵੇਂ, ਦੇਖ ਲਾ ਕਿਵੇਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋਏ ਫਿਰਦੇ ਆ।”
ਕੋਠੇ ਗਏ ਬਾਪੂ ਅਤੇ ਚਾਚਾ ਕਈ ਦਿਨ ਨਾ ਪਰਤਦੇ। ਚਾਚਾ ਇੱਕ ਦੋ ਦਿਨ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਗਾਹੁਣ ਲਈ ਸੁੱਟੀ ਕਣਕ ਨੂੰ ਦੇਖ ਚਿੰਤਾ ਕਰਦਾ, ਫਿਰ ਫਲ਼੍ਹਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਆਹਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਫਲ਼੍ਹਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਇਕੱਲੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੱਕੇ ਮਿੱਤਰ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸੱਦਣ ਲਈ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਫਲ੍ਹੇ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਹੁੰਦੀ ਦੇਖ ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਧੂ ਖੜ੍ਹੇ ਪੈਰ ਚਾਚੇ ਹਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਸਾਧੂ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵੱਜ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਾਹਵਾ ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਸਿਰ ਕੱਢ ਹਾਲ਼ੀ ਸੀ। ਸਾਧੂ ਦੀ ਅਪੰਗਤਾ ਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਟੁੰਡਾ ਆਖਦਾ। ਕੋਈ ਬੁੱਜ ਆਖਦਾ। ਸਾਧੂ ਦਾ ਭਾਈ ਤੇ ਭਰਜਾਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਦੁਰ ਸ਼ੁਰ ਕਰਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ। ਚਾਚੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜ ਸਾਂਝੀ ਕਰਦਾ ਸਾਧੂ ਅਕਸਰ ਆਖਦਾ, “ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਦੀ ਥੁੱਕਣਾ ਹੋਇਆ, ਘਰਦੇ ਬੰਦੇ ਈ ਲਾਹ-ਪਾਹ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਆ ...।”
ਚਾਚਾ ਸਾਧੂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ। ਉਹ ਸਾਧੂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦਾ। ਸਾਧੂ ਦਾ ਹੰਮਾ ਦਾਅਵਾ ਪਾਲ਼ੀ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਕੱਚੀ ਬੈਠਕ ’ਤੇ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ’ਤੇ ਨੀਲੇ ਥੋਥੇ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਮੂਰਤਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਸੁੱਚੇ ਸੂਰਮੇ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਪਾਈ ਮੂਰਤ, ਇੱਕ ਜਿਉਣੇ ਮੌੜ ਦੀ ਘੋੜੀ ਚੜ੍ਹੇ ਦੀ ਮੂਰਤ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿਉਣੇ ਮੌੜ ਦਾ ਫ਼ਰਲਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਡਦਾ ਦਿਸਦਾ। ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕਾਠੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਫੁਰਸਤ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਤੇ ਸਾਧੂ ਪਿਆਲਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਾਅਵਤ ਇਸੇ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ। ਚਾਚੇ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਮੈਂ ਸਾਧੂ ਦੀਆਂ ਨੀਲੇ ਥੋਥੇ ਵਿੱਚ ਵਾਹੀਆਂ ਮੂਰਤਾਂ ਵਿਚਲੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਨਿਹਾਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
ਚਾਚਾ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਮੜ੍ਹਾਸਾ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ। ਗੰਡਾਸੀ ਨਾਲ ਜੰਡ ਦੇ ਟਾਹਣ ਵੱਢਦਾ। ਸਾਧੂ ਦੁਸਾਂਗੇ ਵਿੱਚ ਟਾਹਣ ਅੜਾ ਪਿੜ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸੁੱਟਦਾ। ਚਾਚਾ ਮੰਜੇ ਵਿੱਚ ਤੰਗਲੀ ਅੜਾ ਅੱਗ ਵਰ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇਖ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਛਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਪਾਣੀ ਵਾਲੀ ਕੋਰੀ ਮੱਘੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿੰਦ ਬਿੰਦ ਮਗਰੋਂ ਪਾਣੀ ਪੀਂਦਾ ਮੈਂ ਬਣ ਰਹੇ ਫਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੋਘਵੀਂ ਨਾਲ ਰੱਸੀਆਂ ਵਗਾ ਰਹੇ ਸਾਧੂ ਵੱਲ ਵਿੰਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਾਧੂ ਚਾਚੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਟੱਪ ਰਹੀ ਉਮਰ ਦਾ ਵੀ ਝੋਰਾ ਕਰਦਾ। ਪਰ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਕੰਮ ਹੀ ਸੀ। ਫਲ਼ਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਚਾਚਾ ਭੌਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅਰਦਾਸਾਂ ਕਰਦਾ। ਚਾਚੇ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਵੇਲੇ ਸਾਧੂ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਬਰਾਬਰ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਰਦਾਸ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਚਾਚਾ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਸੱਚਿਆ ਪਾਸ਼ਾ, ਚਿੜੀ ਜਨੌਰ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ, ਰਾਹੀ ਪਾਂਧੀ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਅਨਾਜ ਦੇ ਬੋਹਲਾਂ ਨੂੰ ਭਰਭੂਰ ਕਰੀਂ …।”
ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਸਿਖ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਕਣਕ ਦੀ ਭਖੀ ਪੈਰੀਂ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਬਲ਼ਦਾਂ ਨੂੰ ਫਲ਼ੇ ਮੂਹਰੇ ਜੋੜ ਦਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਫਲ਼੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਬੁੜ੍ਹਕਦਾ। ਪੈਰੀਂ ਤਹਿ ਸਿਰ ਹੋਣ ’ਤੇ ਚਾਚਾ ਮੇਰੀਆਂ ਕੱਛਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਥ ਪਾ ਫਲ਼ੇ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸੁਕੇ ਖੱਬਲ ਦੀ ਬਣਾਈ ਗੱਦੀ ’ਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਬਹਾ ਦਿੰਦਾ। ਪੈਰੀਂ ਪੱਟਦੇ ਚਾਚੇ ਤੇ ਸਾਧੂ ਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਬਲ਼ਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਰੱਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਟਣ ਲਈ ਸੰਦੇਹਾਂ ਦੇ ਲਾਏ ਹਲ਼ ਦੇ ਜੋਤਰੇ ਤੋਂ ਅੱਕੇ ਪਸ਼ੂ ਸਿਖ਼ਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਫਲ਼੍ਹੇ ਦਾ ਅਕੇਵਾਂ ਮੰਨ ਫਲ਼੍ਹਾ ਉਲਟਾ ਦਿੰਦੇ। ਇਹ ਠੂਣ੍ਹੇ ਕਿਸੇ ਰਾਕਟ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ1
ਪਿੜਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਸਾਉਣ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਪਿੜ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਚਾਚਾ ਸਾਧੂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਪਿਆਲਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ। ਇੱਕ ਆਥਣ ਜਦੋਂ ਚਾਚਾ ਮੇਰੀ ਉਂਗਲ ਫੜ ਸਾਧੂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੈਠਕ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਬਾਹਰੋਂ ਬੰਦ ਸੀ। ਸਾਧੂ ਦੇ ਭਰਾ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਲੜ ਕੇ ਮੰਡੀ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਨ ਜਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ। ਕਈ ਦਿਨ ਚਾਚਾ ਮਾਯੂਸ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਿਆ। ਜਦੋਂ ਮਨ ਹੋਰ ਓਦਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੇ ਇੱਕ ਨੌਹਰੇ ਵਿੱਚ ਸੇਠਾਂ ਦੇ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਚਾਚਾ ਮਿਲਿਆ। ਸਾਧੂ ਨੇ ਭਰਾ ਭਰਜਾਈ ਦੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਗਿਲੇ ਕੀਤੇ। ਚਾਚੇ ਦੇ ਬੜਾ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ’ਤੇ ਵੀ ਸਾਧੂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ ਲਈ ਨਾ ਮੰਨਿਆ।
ਕਈ ਦਿਨ ਚਾਚਾ ਉਦਾਸ ਤੁਰਿਆ ਫਿਰਿਆ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਸਾਧੂ ਪਰਤ ਆਇਆ ਹੈ। ਭੱਜਦੇ ਚਾਚੇ ਦੇ ਮਗਰ ਭੱਜਦਾ ਮੈਂ ਵੀ ਸਾਧੂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਸਾਧੂ ਨੀਲਾ ਥੋਥਾ ਘੋਲ ਮੰਦ ਪਏ ਜਿਉਣੇ ਮੌੜ ਤੇ ਸੁੱਚੇ ਸੂਰਮੇ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਦੇ ਆਹਰ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਚਾਚੇ ਨੂੰ ਉਹ ਜੱਫੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਲਿਆ। ਪਿਆਲਾ ਟਕਰਾਇਆ ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਦੇ ਦਿਲ ਦਾ ਦਰਦ ਜੀਭ ’ਤੇ ਆ ਗਿਆ, “ਹਰੀ ਸਿਆਂ, ਠੀਕ ਆ, ਭਰਾ ਭਰਜਾਈ ਵਿਤਕਰਾ ਕਰਦੇ ਆ। ਮਨ ਖੱਟਾ ਵੀ ਪਿਆ। ਪਰ ਮੰਡੀ ਜਾ ਮੈਂ ਗੁਲਾਮੀ ਦੇਖੀ। ਗੁਲਾਮੀ ਬੜੀ ਚੰਦਰੀ ਚੀਜ਼ ਆ ਯਾਰ! ਏਥੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠਕ ਆ। ਏਹਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਯਾਰਾਂ ਨਾਲ ਦਿਲ ਤਾਂ ਹੌਲਾ ਕਰ ਸਕਦਾਂ। ਹੰਮਾ ਦਾਅਵਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹਰੀ ਸਿਆਂ।”
ਸਾਧੂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੇ ਹੰਮੇ ਦਾਅਵੇ ਬਾਰੇ ਕਹੀ ਗੱਲ ਮੇਰੀਆਂ ਸਿਮਰਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਲਈ ਅਟਕ ਗਈ।
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੀ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੀਆਂ ਰਾਮ ਨਗਰ ਵਾਲੀਆਂ ਕੈਂਚੀਆਂ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਬਿੱਲਾਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਧਰਨਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਗਿਆ, ਪੈਦਲ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਨਰਮਾਂ ਚੁਗੀ ਜਾਣ। ਉਹ ਗੀਤ ਵੀ ਗਾ ਰਹੀਆਂ ਸੀ: ਬਾਬਲੇ ਨੇ ਵਰ ਟੋਲਿਆ, ਮੁੰਡਾ ਰੋਹੀ ਦੀ ਕਿੱਕਰ ਤੋਂ ਕਾਲਾ। ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਵਾਲੇ ਡੋਲੂ ਤੂਤ ’ਤੇ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜੋਤ ਵਿੱਚ ਟਾਹ ਟਾਹ ਹੱਸਦੇ ਨਰਮੇ ਤੇ ਜੁਟੇ ਕਿਰਤ ਦਾ ਇਹ ਸੁਫ਼ਨ ਸੰਸਾਰ ਮਨ ਨੂੰ ਬੜਾ ਭਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੱਗੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬੁਲਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਦਰਦ ਛਲਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਬੁਲਾਰਾ ਆਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਅੰਬਾਨੀ ਦੇ ਬਣਾਏ ਵੱਡੇ ਖੇਤੀ ਫਾਰਮਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਮੂਹਰੇ ਖੜ੍ਹੇ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਬਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਦਿਹਾੜੀ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕੀ ਹੋਊ ਯਾਰ?” ਬੁਲਾਰੇ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣ ਆਪਣੀ ਹੰਮੇ ਦਾਅਵੇ ਵਾਲੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਬਹਿ ਕੇ ਸਾਧੂ ਦੀ ਗੁਲਾਮੀ ਤੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਕਹੀ ਗੱਲ ਮੈਂਨੂੰ ਬੜੀ ਯਾਦ ਆਈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3515)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: