“ਬਾਪੂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਪਹਿਰ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਪੀ ਖਾਲੀ ਗੜਵੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ, ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਹੱਥ ...”
(11 ਅਕਤੂਬਰ 2021)
ਸਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮਹੀਨਾ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਸਾਡੇ ਘਰ ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਖੇਸ ਬੁਨਣ ਦਾ ਕੰਮ ਨਾ ਛਿੜਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਪੰਜੇ ਭੈਣਾਂ ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸੀ। ਬਾਪੂ ਦੀ ਟੁੱਟੀ ਹੋਈ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹਰ ਵਕਤ ਛਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਵਧ ਰਹੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦੇ ਥਪੇੜੇ ਸਹਿੰਦੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜੀਅ ਸੁੰਨ ਵੱਟਾ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਇਸ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਰ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਿਸੇ ਜੀਅ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕੋ ਸਰਫ਼ਾ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਮੰਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਖਰੀਦ ਕਰਦੇ ਜਿਸ ਬਿਨਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਨਾ ਸਰਦਾ। ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਦਾ ਲਈ ਇਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ। ਸੋ ਆਪਣੇ ਦਾਜ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਉਹ ਮੰਡੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੁਤਹੀਆਂ ਤੇ ਖੇਸ ਬੁਣਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ।
ਵੱਡੀ ਕਬੀਲਦਾਰੀ ਨੂੰ ਕਿਉਂਟਣ ਦੇ ਝੇੜੇ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਬਾਪੂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦੇਹ ਤੋੜ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਲਤ ਲਾ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਅਫ਼ੀਮ ਬਾਪੂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਗਈ। ਇਸ ਮਜਬੂਰੀ ’ਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਂਦਾ ਬਾਪੂ ਕਿਤੇ ਆਪਣੀ ਬਦਨਸੀਬੀ ਨੂੰ ਉਲਾਂਭੇ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਫਲ਼ ਮੰਨ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਜਦੋਂ ਬਾਪੂ ਅਜਿਹੇ ਘਿਣੇ ਜਿਹੇ ਪਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਅਫ਼ੀਮ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਜਾਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਪੂ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਪਹਿਰ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਪੀ ਖਾਲੀ ਗੜਵੀ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ, ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਲਿਆ। ਬਾਪੂ ਦੀ ਪੱਗ ਦੇ ਖਿੱਲਰੇ ਲੜ ਉਸਦੀ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਪੂ ਅਲਾਣੀ ਮੰਜੀ ’ਤੇ ਬੜੀ ਮਾਯੂਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਜੰਮਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬਾਪੂ ਦਾ ਰੋਣਾ ਟੱਬਰ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਬਾਪੂ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਕਲੇਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰੁੱਗ ਭਰਨ ਲੱਗੇ। ਇੰਨੀਆਂ ਗੱਲ ਮੈਂ ਵੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਾਸੇ, ਰੋਣੇ, ਉਦਾਸੀ, ਗੰਭੀਰਤਾ ਸਭ ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹਨ। ਬਾਪੂ ਦੇ ਦਰਦ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਇੱਕੋ ਹੱਲ ਸੁਝਦਾ ਕਿ ਰੁਘੂ ਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਛਾਪੇ ਦੇ ਘਰੋਂ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅਫ਼ੀਮ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਅਫ਼ੀਮ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ਵੀ ਬੜਾ ਅਨੈਤਿਕ ਕੰਮ ਸੀ। ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਭੈਣਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਅਫ਼ਸੋਸਨਾਕ ਮੌਕੇ ਭੈਣਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਛਾਪੇ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਸ਼ਾਹਣੀਆਂ ਦੇ ਖੇਸ ਚੁਤਹੀਆਂ ਬੁਣ ਕੇ ਜੋੜੇ ਪੈਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਮੈਂਨੂੰ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਦਿੰਦੀ। ਦੋ ਪੱਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੱਥਾਂ ਲੰਘ ਮੈਂ ਬੜੇ ਟੁੱਟੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਛਾਪੇ ਦੇ ਘਰ ਵਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਸੋਚਦਾ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਬਾਪੂ ਔਖਾ ਸੌਖਾ ਇਸ ਲਤ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਲਵੇ, ਫਿਰ ਹੀ ਸਾਡੇ ਘਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਤ ਆ ਸਕਦੀ ਆ।
ਛਾਪੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਅਨੈਤਿਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਬੰਦਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਛਾਪਾ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਂਡਾ ਤਿਆਗ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦਾ ਉਹ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਲੁਕਣਮੀਚੀ ਵਾਲਾ ਖੇਲ ਖੇਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਫ਼ੀਮ ਵੇਚਣ ਦੇ ਧੰਦੇ ਨੇ ਛਾਪੇ ਦੇ ਘਰ ਦਾ ਵੀ ਖਿਲਾਰਾ ਪਾ ਛੱਡਿਆ ਸੀ। ਛਾਪੇ ਦੇ ਘਰਵਾਲੀ ਵੀ ਖਿਝ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਡੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਘਰ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਉਹ ਛਾਪੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਮੜ੍ਹਦੀ। ਛਾਪੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੀ ਮਾਂ ਪਿਉਂ ਵਿੱਚ ਛਿੜੇ ਇਸ ਗ੍ਰਹਿ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸੰਤਾਪ ਭੋਗਦੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਪਛੜਨ ਲੱਗੇ ਸੀ।
ਛਾਪੇ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤਖਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਰਲਾਂ ਵਿਚਦੀ ਉਸਦੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ। ਜੇ ਕੁੱਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬਾਈ ਬਾਈ ਆਖ ਛਾਪੇ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਦਾ। ਉਸ ਦਿਨ ਕੁੱਤੇ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਛਾਪੇ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉੱਤਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਛਾਪਾ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਮੋਮੀ ਕਾਗਜ਼ ਵਿੱਚ ਮੈਂਨੂੰ ਅਫ਼ੀਮ ਵਲੇਟ ਕੇ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਂਜ ਛਾਪਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੁੜਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਛਾਪੇ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ। ਕਹਿੰਦਾ, “ਓਇ ਕਾਕਾ, ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਆਖ ਦੇਈਂ, ਇਸ ਮਾੜੀ ਲਤ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਵਾ ਲਵੇ। ਮੈਂ ਇਹ ਚੰਦਰਾ ਕੰਮ ਛੱਡਣ ਜਾ ਰਿਹਾਂ। ਇਸ ਮਾੜੇ ਕੰਮ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਹਰੇਕ ਬੰਦਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟਣ ਲੱਗਾ ਏ। ਰੋਜ਼ ਪੁਲਿਸ ਮੇਰੇ ਮਗਰ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ ਆ। ਘਰ ਮੇਰਾ ਟੁੱਟਣ ਕਿਨਾਰੇ ਆਇਆ ਪਿਆ। ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਪਛੜ ਰਹੀ ਆ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਚੀਜ਼ ਲੈਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਾ ਆਈਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਰ ਮੈਂਨੂੰ ਲਾਹਨਤਾਂ ਪਾਉਂਦੀ ਆ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਰ ਜਾਗ ਚੁੱਕੀ ਆ। ਕਾਕਾ ਜੇ ਜ਼ਮੀਰ ਜਾਗ ਪਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਰਾਖਸ਼ ਵੀ ਸੰਤ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।”
ਛਾਪਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਹੋਵਾਂ। ਘਰ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਅਫ਼ੀਮ ਵਾਲਾ ਮੋਮੀ ਕਾਗਜ਼ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਛਾਪੇ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬਾਪੂ ਨੇ ਅਫ਼ੀਮ ਦੀ ਗੋਲੀ ਸੰਘੋਂ ਹੇਠ ਉਤਾਰ ਲਈ ਤੇ ਛਾਪੇ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਗੌਰ ਨਾਲ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ।
ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਕੁਝ ਛਾਪੇ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਕੇ ਬਾਪੂ ਨੇ ਅਖ਼ੀਰ ਅਫ਼ੀਮ ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾ ਹੀ ਲਿਆ। ਛਾਪਾ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਉੱਤਰਿਆ। ਸਮਾਜ, ਜਿਹੜਾ ਛਾਪੇ ਨਾਲ ਰੁੱਸਿਆ ਫਿਰਦਾ ਸੀ, ਛਾਪੇ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਂਝੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਸੱਦਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਛਾਪਾ ਵੀ ਹਰ ਸਾਂਝੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮੂਹਰੇ ਲੱਗ ਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(3073)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: