“ਅਜਿਹੀ ਸਰਦੀ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਖੋਹ ਕੇ ਆਪਾਂ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਸੁਖ ਦੀ ਨੀਂਦ ...”
(6 ਮਾਰਚ 2020)
ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਬੋਘੇ ਨੇ ਮੰਡੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਝੁੰਬੀ ਪਾਉਣ ਦੀ ਸੋਚੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖਣਾ ਬੜਾ ਕੁਝ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ, ਪਰ ਘਰੇ ਓਪਰੇ ਬੰਦੇ ਸੱਦਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਲੱਗਦਾ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਸੁੰਨੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ। ਮੰਡੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤ ਅਸੀਂ ਰੀਝ ਨਾਲ ਤਣਾਵਾਂ ਕੱਸ ਕੇ ਝੁੰਬੀ ਪਾ ਲਈ। ਬੋਘਾ ਆਪਣੀ ਜੋੜਿਆਂ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਤ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਝੁੰਬੀ ਦੇ ਬਾਂਸ ਕੱਸਦਾ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਉਦਾਸੀ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਈ ਜਾਂਦਾ: ਝੋਰਾ ਕਰੀਂ ਨਾ ਕਿਲੇ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦਾ, ਕੁੱਲੀ ਕੁੱਲੀ ਨੂੰ ਕਿਲਾ ਬਣਾ ਦਿਆਂਗੇ। ਝੁੰਬੀ ਵਿੱਚ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਦੀਵੇ ਵਾਲਾ ਮੇਜ਼ ਰੱਖ, ਮੀਂਹ ਕਣੀ ਤੋਂ ਛੱਤ ਲਈ ਮੋਮਜਾਮਾ ਕੱਸ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਰਾਮਗਾਹ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਨਾਲ ਵਰਤਣ ਲੱਗੇ।
ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਦਾ ਹਰ ਰਸਾਲਾ ਬੋਘਾ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੋਘਾ ਪੱਤਰ ਲਿਖ ਕੇ ਝੁੰਬੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਿਖ ਦਿੰਦਾ। ਘੁਮੱਕੜੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਇਹ ਬੰਦੇ ਬਹਿਸ ਮੁਬਾਹਿਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਡਾ ਇਹ ਟਿਕਾਣਾ ਲੱਭ ਹੀ ਲੈਂਦੇ। ਝੁੰਬੀ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਵਾਟ ਉੱਤੇ ਲੱਗੀ ਮਾਸਟਰ ਜੋਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੋਟਰ ਉੱਤੇ ਨਹਾ ਕੇ ਇਹ ਬੰਦੇ ਧੰਨ ਧੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਬਹਿਸਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਇਹ ਬੰਦੇ ਸਾਡੀ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦਿਵਾਨ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿੱਚ ਲੰਗਰ ਛਕਣ ਨਿਕਲ ਪੈਂਦੇ। ਇਹ ਜਾਂਦੇ ਵੀ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਸਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਇੰਨੇ ਸਾਰੇ ਬੰਦੇ ਕੀ ਕਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਇਹ ਬੰਦੇ ਕਦੇ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਹਿਸ ਵਿੱਚ ਉਲਝ ਜਾਂਦੇ। ਗਲੋਟੇ ਦੇ ਨਿਕਲੇ ਘੂਰ ਵਾਂਗ ਸਾਡੀ ਇਸ ਬਹਿਸ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਉਲਝਦੀਆਂ ਹੀ ਜਾਂਦੀਆਂ।
ਇੱਕ ਰਾਤ ਮੈਂ ਤੇ ਬੋਘਾ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਝੁੰਬੀ ਵਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਸਰਦ ਰਾਤ ਸੀ। ਪੱਤਰ ਪਾ ਕੇ ਸੱਦੇ ਬੰਦੇ ਮਿਥੇ ਸਮੇਂ ਪੁੱਜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਬੰਦੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਾਡੇ ਬਹਿਸਧਾਰੀ ਉੱਧਰ ਗਏ ਹੋਣ। ਕਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦ ਹਵਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਖੇਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬੁੱਕਲਾਂ ਮਾਰੀ ਅਸੀਂ ਝੁੰਬੀ ਕੋਲ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ, ਛੱਤ ਵਾਲਾ ਮੋਮਜਾਮਾ ਕੋਈ ਚੋਰ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਣੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਂਭੀਆਂ। ਦੋ ਟੁੱਕਰਾਂ ਦੀ ਝਾਕ ਵਿੱਚ ਝੁੰਬੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦਾ ਕੁੱਤਾ ਭੌਂਕ ਭੌਂਕ ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਆਉ, ਚੋਰ ਮੈਂ ਫੜਾਵਾਂ। ਕੁੱਤਾ ਪੂਛ ਹਿਲਾਉਂਦਾ ਮੂਹਰੇ ਮੂਹਰੇ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਰਦ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਆਲ੍ਹਣਾ ਖੁੱਸਣ ਤੋਂ ਮਸੋਸੇ ਮਗਰ ਤੁਰ ਪਏ।
ਰੇਲ ਲੀਹ ਕੋਲ ਭੌਂਕਦੇ ਕੁੱਤੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਘੂਰ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾਇਆ। ਸਾਡਾ ਮੋਮਜਾਮਾ ਅਗੜ ਦੁਗੜਾ ਸੋਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਟੰਗ ਕੋਈ ਬੇਘਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਗੋਡੇ ਦੇਈ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਤ੍ਰੀਮਤ ਕੋਲ ਨਵ ਜਨਮਿਆਂ ਬਲੂਰ ਸੀ, ਜੋ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਚਿਪਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਔਰਤ ਦਾ ਹੜਬਾਂ ਨਿੱਕਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਘਰ ਵਾਲਾ ਪਿਆ ਸੀ।
ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਪਏ। ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਬੋਘਾ ਕਹਿੰਦਾ, “ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਵਾਂਗੇ, ਚੋਰੀ ਕਰਨੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਸਰਦੀ ਵਿੱਚ ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਖੋਹ ਕੇ ਆਪਾਂ ਵੀ ਕਿਹੜਾ ਸੁਖ ਦੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ ਲਵਾਂਗੇ। ਆਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਦਲਣ ਲਈ ਆਪਾਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਬਹਿਸਾਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਆਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਹਰਾਵਲ ਦਸਤਾ ਬਣਨਾ ਹੈ।” ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਚਲਾ ਕੇ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੋਘੇ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਇਹ ਸਿਖ਼ਰ ਸੀ।
**
ਕਹਾਣੀ: ਮਖੌਟਿਆਂ ਦੇ ਰੰਗ
ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਦੋ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨਾਜਰ ਨੇ ਫ਼ਤਿਹ ਆ ਬੁਲਾਈ। ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਹਰ ਵਕਤ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਨਾਜਰ ਅੱਜ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਚਾਹ ਦੀ ਬਾਟੀ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਨਾਜਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਪਣੀ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਾਲਜ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਮੋਹਨ ਜੀ ਨੇ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਨੂੰ ਇੰਟਰਵਿਉੂ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਹੈ। ਨਾਜਰ ਆਪ ਭਾਵੇਂ ਕੋਰਾ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ, ਪਰ ਧੀ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤੀ ਨਿਕਲੀ। ਸਿੱਖਿਆ ਅਦਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਡਿਗਰੀਆਂ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਭਾਵੇਂ ਹੱਥ ਪੀਲੇ ਕਰ ਕੇ ਤੋਰਨ ਦਾ ਵਕਤ ਸੀ, ਪਰ ਨਾਜਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਕੁੜੀ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਬਾਰਾਂ ਤੇਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਇਆ ਘਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਵੇ ਤਾਂ ਦੋ ਕਿੱਲਿਆ ਦੀ ਮਰ ਰਹੀ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਨਾਜਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਆਸਰਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।
ਨਾਜਰ ਵਲੋਂ ਮੋਹਣ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਸਹਿਜ ਤਾਂ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਨਾਜਰ ਮੂਹਰੇ ਪ੍ਰਗਟ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੋਹਣ ਜੀ ਜਿੰਨੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੈ, ਉਸੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਉੱਡਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ, ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਰਬਾਂ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮੋਹਨ ਜੀ ਵੀ ਉਸੇ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ!
ਖੈਰ! ਅਸੀਂ ਦਿੱਤੇ ਵਕਤ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਮੋਹਨ ਜੀ ਦੇ ਦਫਤਰ ਪੁੱਜ ਗਏ। ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਇੰਟਰਵਿਉੂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇੰਟਰਵਿਊ ਦਾ ਟਾਈਮ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਉੱਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਸਪ੍ਰੀਤ ਨੇ ਇੰਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ, “ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਦੱਸਣਗੇ।”
ਘਰ ਆ ਕੇ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਲਾ ਲਿਆ। “ਅੰਕਲ ਜੀ! ਇੰਨੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਦਵੀਆਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਬੌਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ... ਮੈਂਨੂੰ ਅੱਜ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ।”
ਕੁੜੀ ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹੌਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕੋਈ ਹੋਰ ਅਦਾਰਾ ਲੱਭਾਂਗੇ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਮੋਹਣ ਜੀ ਦੇ ਵਿਖੰਡਿਤ ਕਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਮੰਡੀ ਵਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਮੂਹਰੇ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਟੋਲੇ ਭੀਰੀਆਂ ਵਜਾਉਂਦੇ, ਸੰਖਨਾਦ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਨਵੀਂ ਗਉੂਸ਼ਾਲਾ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਫਲੈਕਸਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵੱਛਾ ਗਉੂ ਨੂੰ ਚੁੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਝਾਕੀ ਵਿੱਚ ਕਾਨਾ ਗਉੂਆਂ ਅੱਗੇ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਦੇਖਿਆ, ਮੱਥੇ ਤਿਲਕ ਲਾਈ, ਖੜਾਵਾਂ ਪਾਈ, ਰੁਦਰਸ ਦੀ ਮਾਲਾ ਪਾਈ ਮੋਹਣ ਜੀ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪੰਡਾਲ ਵਿੱਚ ਮੋਹਣ ਜੀ ਨੇ ਕੈਮਰਿਆਂ ਦੀ ਚਕਾਚੌਂਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲਿੱਸੜ ਜਿਹੀ ਗਾਂ ਨੂੰ ਪੇੜਾ ਚਾਰਿਆ। ਗਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਦੇਖ ਮੋਹਣ ਜੀ ਦੇ ਨੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੀਰ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਵਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਜੀਅ ਕੀਤਾ, ਲਬਾਦਾਧਾਰੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕੱਲ੍ਹ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਗਊ ਦੇ ਛੁਰੀਆਂ ਮਾਰੀਆਂ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਹੰਝੂ ਕਿੱਥੇ ਸੀ? ਪਰ ਇੱਥੇ ਮੇਰੀ ਕਿਸ ਸੁਣਨੀ ਸੀ। ਉਂਜ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਗਉੂ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਘੜੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਅਮਰਜੀਤ ਮਾਨ ਦੀ ਦੱਸੀ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ - ਅੱਜ ਦਾ ਗੱਬਰ ਸਿੰਘ ਬੰਦੂਕ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਉਹ ਸਮਾਜ ਸੇਵਾ ਦੇ ਮਖ਼ੌਟੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਥੇਰਾ ਕਸ਼ਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(1972)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)