ਇੰਜ ਕਰੀਏ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਦਾ ਨਿਖਾਰ --- ਨਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜ਼ੀਰਾ

NarinderSZira7 “ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਦੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ...”
(20 ਜਨਵਰੀ 2022)

ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਨਿਖਾਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਮਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬੱਚੇ ਦੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਣੀ, ਗਲਤੀ ਕਰਨ ’ਤੇ ਝਿੜਕਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਦੁਬਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ, ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਨਾ, ਬੱਚੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੇਲੇ ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸ਼ਾਂਤ ਰੱਖਣਾ, ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਫੈਸਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਲੈਣ ਦੇਣੇ, ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਆਮ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਉਸਾਰੂ ਸਮਾਜਿਕ ਗੱਲਬਾਤ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨਾ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਖੇਡਾਂ ਵਾਸਤੇ ਮੌਕੇ ਦੇਣਾ ਆਦਿ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਬੱਚੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਸਰ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਸਕਣ।

ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਤਮਕਤਾ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਬਾਪ ਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਰੋਜ਼ਮੱਰਾ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਕਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਵਧੇਰੇ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ’ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕੰਮ ਟੀਮ ਵਰਕ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦਰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਟੀਮ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਫਲਤਾ ਕਦਮ ਚੁੰਮੇਗੀ। ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਅਨੁਸਾਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਿਯਮਿਤ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਆਦਤਾਂ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਨੇ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਫੜ ਲਈ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਬੱਚੇ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਬਾਪ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਅੰਦਰ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹਰ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ। ਇਸਦਾ ਫਾਇਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ ’ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ, ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਤੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਖੁਦ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਦਤ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਭਵਿੱਖ ਚਮਕਦਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਗੁਣ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਨਾ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਕਿਸੇ ਪੂਰੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵੇਲੇ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਦੂਸਰਾ ਬੱਚਾ ਪੂਰੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਅੱਧਾ ਅੱਧਾ ਪਾਠ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅੁਨਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਮੁੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੰਡਰਲਾਈਨ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਲਦੀ ਯਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੀ ਸਮਾਂ ਸਾਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਾ ਔਖਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਅੱਜ ਦਾ ਕੰਮ ਕੱਲ੍ਹ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੰਮ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਦੇਖਕੇ ਬੱਚਾ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਣਾਉ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਕੰਮ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਦੀ ਆਦਤ ਦਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫਾਦਾਰ ਹੋਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੀ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਨਿਖਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਤਮ ਨਿਰਭਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਭਰੋਸੇ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖਰ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਹੀਣਤਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਂ ਜੀਵਨ ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਸਫਲਤਾ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਅਭਿਆਸ, ਗੁਰੂ ਭਗਤੀ, ਸਵੈ ਮਾਣ, ਹਿੰਮਤ ਹੌਸਲਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ ਗੁਣ ਜ਼ਰੂਰ ਸਿੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਲੋੜ ਪੈਣ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਸਕਣ। ਬੱਚੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਵਿੱਦਿਆ ਹਰ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਹੈ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮੋਹਰ ਲਗਾਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਸਖ਼ਤ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਰੇਨਾਮਈ ਵਿਹਾਰ ਹੈ।

ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਚੰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣਾ, ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਜੀਵਨੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਪਰਚਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਬੱਚੇ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੱਖਣਾ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ, ਸੱਚ ਝੂਠ ਤੇ ਗਲਤ ਸਹੀ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੱਚਾ ਘਰ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਤੇ ਮਾਪੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਆਦਰਸ਼ ਵਾਲ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਦਾ ਢੰਗ ਦੱਸਕੇ ਮਾਪੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਉੱਠਣਾ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਖਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਧੋਣਾ, ਟੀ.ਵੀ. ਘੱਟ ਦੇਖਣਾ, ਵੱਡਿਆ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਲੜਾਈ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸਬੰਧ ਬਣਾਕੇ ਰੱਖਣਾ, ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ, ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ ਆਦਿ ਚੰਗੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਮਾਪੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਬੱਚੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਚੰਗੀਆਂ ਤੇ ਸਹੀ ਗੱਲਾਂ ਸੋਚਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੈਰੀਅਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲੇ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹਰ ਘਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਪੇ ਅਧਿਆਪਕ ਹਨ। ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚਾ ਅੱਖੀ ਦੇਖੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਜਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋ ਰਹੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਘਰ ਮੁਢਲੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਬਾਲਗ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਮਿੱਠ ਬੋਲੜੇ ਤੇ ਮਿਲਣਸਾਰ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀ ਲੈਅ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਅੰਦਰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲਗਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਲਗਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਸਾਰਥਿਕ ਨਤੀਜਿਆਂ ਲਈ ਬੱਚੇ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਵਿਹਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੋਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਜਾ ਵਿਲੱਖਣ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਗਿਆਨ ਦਾ ਘੇਰਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਘਰ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਤਰਤੀਬ, ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਫੈਲਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਧੀਆ ਵਤੀਰਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬਣਾ ਸਕਣ। ਮਾਂ-ਬਾਪ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸੱਚੇ ਦੋਸਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੱਚਾ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ। ਸੁਭਾਅ, ਆਦਤਾਂ, ਸਹਿਣਸੀਲਤਾ, ਇਮਾਨਦਾਰੀ, ਮਿਲਣ-ਵਰਤਣ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਗੁਣ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਪਦਾਰਥਵਾਦੀ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਇੰਨਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਬੈਠਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਸਕਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਣਾ ਸਕਣ।

ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੁਆਰਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸਮਾਂ ਉਸਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੰਵਾਰਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਮਾਪਿਆਂ ਵਲੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੁਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਗੜਨ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜੇਬ ਖਰਚ ਬੱਚਾ ਕਿੱਥੇ ਖਰਚ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮਾਪੇ ਮੋਟਰਸਾਇਕਲ, ਸਕੂਟਰ ਆਦਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜਾਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਜਾਨਾਂ ਨਾਲ ਖਿਲਵਾੜ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਾਬਾਲਗ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ 18 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉੁਮਰ ਤਕ ਸਕੂਟਰ, ਮੋਟਰਸਾਇਕਲ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਬੱਚੇ ਮੋਪਡ, ਸਕੂਟਰ, ਮੋਟਰਸਾਇਕਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੜਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਵਧਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਨਾਬਾਲਗ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਦੋ ਪਹੀਆਂ ਵਾਹਨ ਚਲਾਉਣ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਪਹੀਆਂ ਵਾਹਨ ਨਾ ਦੇਣ।

ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਦੇ ਵੀ ਦੂਸਰੇ ਬੱਚੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣ ਗੁਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਕੁੱਦਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਬੱਚੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਾਲੇ ਬਣਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਲੇਰ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੀ ਖੇਡ ਜਿਵੇਂ ਜੁਡੋ, ਕਰਾਟੇ ਅਤੇ ਗਤਕਾ ਆਦਿ ਸਿਖਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧੇਗਾ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖੇਗਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਹਿਨਣ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਵੇਰੇ ਛੇਤੀ ਉੱਠਣ ਤੇ ਇਸਨਾਨ ਕਰਨ, ਬੁਰਸ਼ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੀ ਆਦਤ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਕਦਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੋ ਕੇ ਬੱਚੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਣਗੇ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਯਤਨਸੀਲ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੋਬਾਇਲ, ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋ-ਹੱਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣਕੇ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਹੱਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮਾਂ-ਬਾਪ ਲਈ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਸੋਚ ਆਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਵਧੇਰੇ ਚੰਗਾ ਲੱਗਣ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਚੰਗੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸੋਚ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਸੋਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋਵੇਗੀ, ਉੰਨੀਆਂ ਹੀ ਉਹ ਵੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ।