“ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਸੁੱਤੀਆਂ ਜ਼ਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਅੰਦਰ ...”
(16 ਅਪਰੈਲ 2022)
ਮਹਿਮਾਨ: 564.
(ਮਰਮ = ਰਹੱਸ, ਭੇਤ. ਭੇਦ --- ਸੰਪਾਦਕ)
ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਈ ਚੁੱਪ ਬਾਹਰੀ ਚੁੱਪ ਹੈ। ਪਾਤਾਲਾ ਪਾਤਾਲ ਲੱਖ ਆਗਾਸਾ ਆਗਾਸ ਵਾਲੀ ਚੁੱਪ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾ ਉੱਤਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਦੀ ਵਾਣੀ-ਰਹਿਤ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ, ਮਾਨਣ, ਹੰਢਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ, ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਤਰਲਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੁੱਪ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕਦੀ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਅੰਦਰ ਉੱਤਰ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਲੁਪਤ ਜਗਿਆਸਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਦੀ ਪਰਤ ਇਕਹਿਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਹਰ ਸਮਾਜਕ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਨਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਕਦੀ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਦੇ ਤਲਖ਼ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪੀੜ ਬਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਤਲਖ਼ੀਆਂ ਹੰਢਾਉਂਦੀ ਦੇਹ ਦੇ ਅੱਲੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਦੀ ਚੀਸ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਜਦ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਵਿਪਰੀਤ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਮੁਹਾਵਰੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵੇਲੇ ਬੰਦੇ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਵਿਵਹਾਰ, ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੇ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਅੰਦਰ ਹਉਮੈਂ, ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਭਿਆਨਕਤਾ ਦਾ ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਮੰਜ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਚੁੱਪ ਰਹਿੰਦੇ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਚੁੱਪ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿ ਗਿਆ ਬੰਦਾ ਸਾਡੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਦੇ ਆਪਣੀ ਘੋਖਵੀਂ ਨਜ਼ਰ ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੁਆ ਬਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਖ਼ੂੰਖਾਰ ਇਰਾਦੇ ਮੂਹਰੇ ਅਵਾਮ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਅਵਾਮ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਵੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ। ਅਜਿਹੀ ਚੁੱਪ ਜਿਹੜੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਅੰਦਰ ਦੁਭਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਰਾਜਨੀਤਕ ਰੌਲਾ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ ਖ਼ੌਫ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖ਼ੌਫ਼ ਹੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਨਿਜ਼ਾਮ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਧੜੇ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮਾਰੀ ਲੋਈ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਰੋਧੀ ਧੜੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਵਸਤ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਭਾਅ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਚੁੱਪ ਜਿੰਨੀ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੰਡੀ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਮੁੱਲ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੀ ਚੁੱਪ ਟੁੱਟਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਮਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਘੜਦੀ ਹੈ। ਸੱਤਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਕਸ਼ ਰੌਲੇ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਿਆਰ ਮਿੱਥਦੇ ਹਨ। ਅਵਾਮ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੋਰ ਗਹਿਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੋਰ ਵਿਕਰਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਜਦ ਕਦੀ ਚੁੱਪ ਦੇ ਬੋਲ ਸੰਗਠਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸੱਤਾ ਦਾ ਰੌਲਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਣਗੌਲੇ ਲੋਕ ਗੌਲਣਯੋਗ ਹਜ਼ੂਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਚਿੰਤਨ, ਮੰਥਨ ਕਰਨਾ ਤੇ ਪਿਛਲਖੁਰੀ ਤੁਰਨਾ ਸੱਤਾ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ, ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਰੌਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੌਲਾ ਸਾਝਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਵਿਰਲਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਛੁਪੀ ਸ਼ਾਲੀਨਤਾ ਕੋਲ ਰੌਲਾ ਨਹੀਂ, ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜਿੰਨੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ, ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਵਿਰਲਾਂ ਉੰਨੀਆਂ ਹੀ ਗਹਿਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕੋ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਘਰ ਉਸਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਰ ਘਰ ਦੀ ਆਪਣੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਹਰ ਚੁੱਪ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰਹੱਸ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਜੀਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸੰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਵਾਦਹੀਣ ਸਥਿਤੀ ਜਿਸ ਚੁੱਪ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਲਮਹਿਆਂ ਦਾ ਅਣਚਾਹਿਆ ਬਿਰਤਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਆਈ ਖੜੋਤ ਵਿਚਲੀ ਚੁੱਪ ਸੁਖਾਵੀਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਕੱਲਤਾ ਹੰਢਾਉਂਦੀ ਕਾਇਆ ਅੰਦਰ ਉੱਠਿਆ ਸ਼ੋਰ ਟੱਸ ਟੱਸ ਕਰਦੀ ਚੁੱਪ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚਲੀ ਚੁੱਪ ਟੁੱਟਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਬਦ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਬੋਲ ਤੁਹਾਡੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹਦੇ ਪੀੜ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਵਾਦ ਸਿਰ ਵਿਹੂਣੇ ਸਿਰਾਂ ਦੀ ਬਹਿਸ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਨਿੱਘ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਰਿਸ਼ਤੇ ਠਰ ਜਾਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਪਸਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਹੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਣਦੇਖੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਣਦੇਖੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਚੁੱਪ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਚੁੱਪ ਉਸਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਰੋਗੀ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਘਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਊਰਜਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਊਰਜਾਮਈ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਸਿਰਜਣ ਪਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਲਪਨਾ ਉਡਾਣ ਭਰਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਆਕਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਕੱਲੇ ਬੈਠੇ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੱਖਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਸਤਾਂ, ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਪਰਖਣ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਧਾਰਣ ਦਿਸਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਅਰਥ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਰੋਗੀ ਦੇਹ ਨਿਰੋਗੀ ਸੋਚਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੋਗੀ ਵਿਚਾਰ ਦੂਰ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤਮੰਦ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਘਰ ਅੰਦਰ ਘਰ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਆਂ ਕੋਲ ਜੀਣ ਦੀ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਸੋਹਣੀ ਤੇ ਚੰਗੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗਣ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਚੁੱਪ ਸੰਗੀਤਮਈ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਆਪਕ ਪਸਾਰੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਕਈ ਰੰਗਾਂ, ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਦਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਘਣੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਸਹਿਜ, ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਸਿਦਕ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੱਤਿਆਂ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਖ਼ ਰੰਗ ਮਨ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਉਮਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਸੰਤ, ਬਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਝੜ ਨੇ ਵੀ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਰੰਗਾਂ ਨੇ ਫੁੱਲਾਂ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਾਇਗੀ ਲੈਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਦਾਇਗੀ ਦਾ ਇਹ ਛਿਣ ਉਦਾਸ ਚੁੱਪ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਹਿਮੇ ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖੋ। ਇਸ ਕੋਲ ਵੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁੱਪ ਪੰਛੀ ਦੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਜ਼ ਭਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਘਣੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਉੱਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਕੋਲ ਪਛਤਾਵੇ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹ ’ਤੇ ਵਿਛ ਰਹੀ ਹਰਿਆਲੀ ਦੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਦੀ ਦੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਕੋਲ ਸੰਗੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਕੋਲ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰਾਜ਼ ਸਾਂਭੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਬਦਲਦੇ ਵਹਿਣਾ ਦਾ ਜ਼ੇਰਾ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਸਬਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾ ਗੀਤ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਉਸ ਕੋਲ ਚੁੱਪ ਦਾ ਵਰ ਹੋਵੇਗਾ। ਰੌਲੇ ਵਿੱਚ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੀ ਉਦੈ ਹੋ ਰਹੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਹੈ? ਕਦੀ ਅਸਤ ਹੋ ਰਹੇ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ? ਇਹ ਚੁੱਪ ਨਾਲ ਭਰੇ ਇਲਾਹੀ ਛਿਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਛਿਣ ਵਿੱਚੋਂ ਆਸ ਜਾਗਦੀ ਹੈ। ਚਾਨਣ ਦੀ ਆਮਦ ਤੇ ਵਿਦਾਇਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਚਹਿਚਹਾਉਂਦੀਆਂ ਚਿੜੀਆਂ ਇਸ ਛਿਣ ਦਾ ਚੇਤਾ ਕਰਾਉਂਦੀਆਂ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਆਰੰਭਣ, ਮੁਕਾਉਣ ਦਾ ਵੇਲਾ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੂਰਜ ਦੇ ਅਸਤਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਹੱਸ ਸੋਚਾਂ ਅੰਦਰ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬੇਅੰਤ ਜਵਾਬ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਾੜ ਜਿੰਨਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਸਦੀ ਚੁੱਪ ਉੰਨੀ ਹੀ ਗਹਿਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ, ਪਾਰਕਾਂ, ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਮੀ ਬਰਫ਼ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਸੂਰਜ ਚਮਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਪਮਾਨ ਸਿਫ਼ਰ ਤੋਂ ਵਧਦਾ ਹੈ, ਬਰਫ਼ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਿਘਲਦੀ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਸ਼ੋਰ ਕੀਤਿਆਂ। ਪਾਣੀ ਨਿਵਾਣਾ ਵੱਲ ਵਹਿੰਦਾ ਕਿਸੇ ਟੋਭੇ, ਝੀਲ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਲ਼ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਸਾਗਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਚੁੱਪ ਅੰਦਰ ਪਿਆ ਇਹ ਵਿਵਹਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਈ ਸੁਨੇਹੇ ਦੇ ਜਾਂਦਾ। ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹਰ ਨਕਸ਼ ਕੋਲ ਚੁੱਪ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦਾ ਕੋਈ ਗੁਰ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਅਣਗੌਲੀ ਪਈ ਚੁੱਪ ਦੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਇਰ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚੁੱਪ ਦੀ ਵਾਣੀ ਸ਼ਾਇਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਹੀ ਚੁੱਪ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ, ਇਕਰਾਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਅਣਕਿਹਾ ਰਿਹਾ ਚੁੱਪ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਸਮਾਧੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣਾ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਬੈਠਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਧੀ ਦੇ ਬੋਧੀ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਆਕਾਰ ਲੈਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਹਰ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਚੁੱਪ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਤਾ ਦੇ ਭੈਅ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਰਹੀ ਲੋਕਾਈ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਣਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਹਨੇਰੇ ਦੇ ਵਪਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲਾਏ ਭਰਮ ਦੇ ਭੈਅ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਚੁੱਪ ਨੇ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦ ਚੁੱਪ ਬੋਲਦੀ ਹੈ, ਕਈ ਕੁਝ ਠੋਸਿਆ ਟੁੱਟ ਕੇ ਬਿਖਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਠੋਰ ਤੇ ਹੰਕਾਰੀ ਨਿਰਣਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਵਾਪਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਦੇ ਬੋਲ ਸਲਤਨਤ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਚੁੱਪ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਛਿਣ ਸਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚੱਲਦੇ ਸੰਵਾਦ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਉਹ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਦੂਜੀ ਧਿਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਨੇਰਿਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸ਼ਾਇਰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਲੋਅ ਵਿੱਚ ਤੁਰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਬੇਰਹਿਮ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਵਸਤਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੰਭੀ ਵਿਵਹਾਰ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਬੋਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਚੁੱਪ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਇੰਝ ਕਹਿ ਲਵੋ ਕਿ ਜਦੋਂ ਚੁੱਪ ਉਸ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਹੁੰਦੀ, ਓਦੋਂ ਕੋਰੇ ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਹਰਫ਼ ਹਰਫ਼ ਕਵਿਤਾ ਕਿਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਵੀ ਕੋਲ ਓਦੋਂ ਆਕਾਰ ਰਹਿਤ, ਸ਼ਬਦ ਰਹਿਤ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਵੀ ਅੰਦਰ ਮੌਲਦਾ, ਫੈਲਦਾ ਤੇ ਉਡਾਣ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਦਾ ਸੰਨਾਟਾ ਆਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਰੈਕ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਅੰਦਰ ਦੈਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,ਵਿਚਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਗਿਆਨ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਥਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਹਲ ਦਾ ਆਹਰ, ਇਕੱਲਤਾ ਦਾ ਸੰਗ-ਸਾਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਸੁੱਤੀਆਂ ਜ਼ਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸੰਸਾਰ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਮੇਲੇ ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਕਿਕਲੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਖੇਡਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਦੇ, ਟੁੱਟਦੇ ਹਨ, ਹਿਰਦੇ ਖੁਸ਼ ਤੇ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੁਹੱਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਰੋਧ ਜਨਮਦੇ ਹਨ। ਸ਼ੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਰੌਲੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਘਿਨਾਉਣੇ ਕਾਂਡ ਵਾਪਰਦੇ ਹਨ। ਸੰਘਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹਾਰਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਤਾਂ ਦਰਜ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਧੜਕਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਉਡਾਣ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਸਿਰਜਣਾ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਘਰ ਨੂੰ ਘਰ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਦਿੰਦੀ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੀ ਆਪਣੀ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਲੁਪਤ ਜਗਿਆਸਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਅਪਣੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਛੂਹ ਨੂੰ ਤਰਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਛੂਹ ਨਾਲ ਕਿਤਾਬਾਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਘਰ ਕੋਲ ਸਲ੍ਹਾਬੀ ਚੁੱਪ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਦਾਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹੇਰਵਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਨਾਟੇ ਦਾ ਖ਼ੌਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਮੁੜੇ ਪੰਨੇ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਂਭਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਵੀ ਮੁੜੇ ਪੰਨੇ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰਦੀ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਉੁਹ ਸੁਨਹਿਰੀ ਛਿਣ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਚੁੱਪ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਬਿਰਤਾਂਤ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਸਥਾਰ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਚੁੱਪ ਕੋਲ ਕਈ ਭੇਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ, ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਾਹਰਲੇ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬੋਧੀ ਛਿਣ ਸਾਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਛਿਣ ਅੰਦਰ ਚੁੱਪ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗੁੱਝੇ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਸੂਝ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਭੇਤਾਂ ਦਾ ਭੇਤ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਚੁੱਪ ਸਹਿਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਉਸ ਬੰਦ ਬੂਹੇ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸੁੱਤਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਾਗਣਾ ਹੀ ਵਰਦਾਨ ਹੈ। ਜਾਗਣਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਕਾਮਨਾ ਕਰੀਏ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਜਾਗੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਹੋਵੇ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3507)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: