“ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ਼ੀ, ਮਰਾਠੀ, ਤੈਲਗੂ, ਮਲਿਆਲੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ, ਗੱਲ ਕੀ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ...”
(8 ਅਕਤੂਬਰ 2021)
ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਕਿਸੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਤਿੰਨ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (‘ਮੈਂਨੂੰ ਕੀ’, ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ ਅਤੇ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’) ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਕੇ ਸਾਹਿਤਕ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਿਛਲੇ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀ ਵਿਧਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਅੱਜ ਉਹ ਪਰਵਾਸੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਭਰਵਾਂ ਨਾਂ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਜਾਂ ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ, ਸਗੋਂ ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਸਿਰਜਣਕਲਾ ਰਾਹੀਂ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਉਹ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਪੜਤਾਲ, ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਕਰਕੇ, ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਫਲੈਸ਼ਬੈਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ‘ਮੈਂ’ ਪਾਤਰ ਰਾਹੀਂ, ਉਹ ਪਾਠਕ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਕਰਕੇ ਆਪ ਲਾਂਭੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਕਿਸਾਨੀ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰਿਹਾ ਹੋ ਕਰਕੇ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਿਆ ਕਰਕੇ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਦਾ ਉਹਦਾ ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਕਹਾਣੀਆਂ (‘ਬੰਨ੍ਹ ਉਠਾਈ ਪੋਟਲ਼ੀ’, ‘ਕਾਣਸੂਤੇ ਵਗਦੇ ਬਲਦ’, ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ’) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਏਅਰਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟਲੀ ਐੱਮ. ਏ. ਇੰਗਲਿਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ। ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਅਨੁਭਵ ਉਸ ਨੂੰ (ਸੁਆਹ ਦੀ ਢੇਰੀ, ਲੈਂਟਰ ਹੇਠਲੇ ਫੱਟੇ, ਮੈਂਨੂੰ ਕੀ, ਮੁਹਾਜ) ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਈ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਵਲ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕੋਅਪ੍ਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉੱਥੋਂ ਵੀ ਉਹ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ‘ਜੰਗ ਛਿੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ’ ਅਤੇ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸੌਦਾ ਪੱਤਾ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਰਿਟਾਇਰਡ ਹੋਇਆ ਤਾਂ 1988 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਮੁਲਖਾਂ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਨਿਕਲ ਤੁਰਿਆ ਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਸਿਸਟਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ ਕੈਨੇਡਾ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਘਰ ਮੰਨ ਕੇ ਇੱਥੇ ਟਿਕ ਗਿਆ।
ਆਮ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਵਾਂਗ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ ਵੀ ਕਮਾਏ, ਵਿਕਸਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਿਸਟਮ ਦਾ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਪੂਰੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਅਧਿਅਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆਨ ਉਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਿਖ਼ਰ ’ਤੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਸ ਕੇ ਉੱਨੀ ਸੌ ਨੜ੍ਹਿੱਨਵੇਂ ਵਿੱਚ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ (ਟਾਵਰਜ਼, ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ, ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ) ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣ ਕਰਕੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤਕ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਇੱਕ ਦਮ ਖਿੱਚਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਹਾਸਲ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਸਹਿ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹਮਦਰਦੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰ ਰਹੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਕਰੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੰਦਣਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਮਿਥਾਂ ਬਣ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਕੋਲ਼ ਭੂ-ਹੇਰਵੇ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਦੂਜੀ ਮਿਥ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਲੇਖਕ ਜਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ, ਉੱਥੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਲਿਖ ਸਕਦਾ। ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਉਹ ਉੰਨੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ। ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵੀ ਆਮ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਪੌਂਡਾਂ ਅਤੇ ਡਾਲਰਾਂ ਨਾਲ ਛਪਿਆ ਸਾਹਿਤ ਹੈ, ਇਹ ਮਿਆਰੀ ਸਾਹਿਤ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੋੜਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਲਿਖੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਕੁਰੂਕੁਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਐੱਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਿਖੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਯਥਾਰਥ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਅੱਜ ਵੀ ਉੰਨਾ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਇਹ ਪੈਂਤੀ ਚਾਲ਼ੀ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ। ਅੱਜ ਦੇ ਕਿਸਾਨੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ‘ਬੋਹਲ਼ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਕਹਾਣੀ ਪੂਰੀ ਉੱਤਰਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਸ ਨੇ ਸੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਚਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੌਜੁਆਨ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਆਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪੁੱਛ ਪ੍ਰਤੀਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਮਾਨਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦਾ, ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਕਿਵੇਂ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੰਨ ਕੇ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਧੌਂਸ ਮਨਵਾਉਣ ਲਈ, ਦੂਜੇ ਮੁਲਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਧਮਕਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦੇ, ਵਿਸ਼ੇ ਚੁਣੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’, ‘ਟਾਵਰਜ਼’, ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ਅਤੇ ‘ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ’ ਵਰਗੀਆਂ ਗਲੋਬਲੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਪੂਰੀ ਸੂਝ ਬੂਝ ਨਾਲ ਲਿਖੀਆਂ, ਉੱਥੇ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੰਗੀ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚੀਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਰਦਾਂ ਨੂੰ ‘ਮੁਹਾਜ਼’ ਵਰਗੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈ। ਬਹੁਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ ਆਪਣੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਵਲਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਤੀਕਕਰਨ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਪਿਰਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹਨ। ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦੁਸ਼ਵਾਰੀਆਂ ਦੀ ਦਾਸਤਾਨ ਨੂੰ ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸਦੇ ਕੁਝ ਅੰਸ਼ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲੈ ਰਹੇ ਹਾਂ।
? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਬਚਪਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ?
- ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜਿਹੇ ਕਿਸਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਜੰਮਪਲ ਹਾਂ। ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਮੇਘੋਵਾਲ ਗੰਜਿਆਂ ਵਿਖੇ 1944 ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਸ੍ਰ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਭਾਗ ਕੌਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਬੱਚਾ ਹਾਂ। ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਰਾ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਭਰਾ ਛੋਟਾ। ਉਦੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਹੁਤ ਸਾਦੀ ਸੀ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਅੱਜ ਵਰਗੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਲੁਕਣ-ਮੀਚੀ, ਕੋਟਲਾ ਛਪਾਕੀ, ਗੁੱਲੀ ਡੰਡਾ, ਪਿੱਠੂ ਕਾਇਮ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁਫ਼ਤ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨ ਦੇ ਚਾਅ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਬੋਲਦਾ ਘੱਟ ਅਤੇ ਸੋਚਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਹਰ ਕੰਮ ਨੂੰ ਨੀਝ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਪੱਠੇ ਵੱਢਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਟੱਕ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਸਾਫ਼ ਤੇ ਸੁਥਰਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
? ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ (ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਭੈਣ-ਭਾਈਆਂ) ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ? ਪਰਿਵਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ?
- ਮੇਰੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਪੰਜ ਜਮਾਤਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਸਤਾਈ ਅੱਠਾਈ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਰਹੇ। ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਦੋ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚ ਵੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਮੱਦੇ ਨਜ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਰੱਬੇਬੰਦੀ ਸਮੇਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਮੁਰੱਬੇਬੰਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੀਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਸਮੇਂ ਉਹ ਜੈਤੋ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਵਿੱਚ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਗਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿਦਕਵਾਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਰਤਵ ਸੁਣਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਹੱਡ-ਬੀਤੀ ਛੁਹ ਲੈਂਦੇ। ਸਾਡੀ ਬੀਬੀ (ਮਾਤਾ ਜੀ) ਵੀ ਮੌਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ-ਮੱਤ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਹੀਂ। ਦੂਰ ਦੇ ਜਾਂ ਨੇੜਲੇ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮੋਹ-ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀਆਂ ਦੀ ਬੇਇਤਫ਼ਾਕੀ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਸੀ।
ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕੜਵਾਹਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਮੋਹ-ਤੇਹ ਕੜਵਾਹਟ ਨੂੰ ਸੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਜੀਵਨ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਪੂ ਤੇ ਬੀਬੀ ਦੀ ਟੇਕ ਨੇਕ ਨੀਤੀ ’ਤੇ ਸੀ। ਭੈਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਆਪਸੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਿਲ਼ੀ ਹੋਈ ਏ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨੇ ਭਰਾ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣਾਂ ਹੁਣ ਪੋਤੇ ਪੋਤੀਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹਾਂ। ਉਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਮੋਹ-ਪਿਆਰ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਵੀ ਬਰਕਰਾਰ ਹੈ। ਭੈਣਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਧੇ ਕੁ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਕੁ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਦੋਵੇਂ ਭਰਾ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਦੇ ਰੋਟੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਇੰਡੀਆ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ।
? ਸਕੂਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਏਅਰ ਫ਼ੋਰਸ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣਿਆ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਖਾਹਿਸ਼?
- ਸਤਨਾਮ ਸਿੰਘ, ਅਸਲ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਦਸਵੀਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੇਰੀ ਹਾਈ ਫ਼ਸਟ ਡਵੀਜ਼ਨ ਸੀ। ਆਗਾਹ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਬੜੀ ਰੀਝ ਸੀ। ਪਰ ਘਰ ਦੀ ਪੇਤਲੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਕਾਰਨ ਕਾਲਜ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਸੀਬ ਨਾ ਹੋਈ। ਕੁਝ ਥਾਂਈਂ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਗੱਲ ਨਾ ਬਣੀ। ਆਦਮਪੁਰ ਦਾ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਦਮਪੁਰ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹਵਾਈ ਸੈਨਿਕ ਸਬਜ਼ੀ ਖ਼ਰੀਦ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਏਅਰ ਫ਼ੋਰਸ ਦੀ ਭਰਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਰਤੀ ਦਫਤਰ ਅੰਬਾਲੇ ਹੈ। ਭਰਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਟੂਰ ’ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਭਰਤੀ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਬਾਪੂ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਵੀ ਲੱਭ ਲਈ। ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਟ੍ਰੇਡ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇੰਜਣਾਂ ਦੇ ਮਕੈਨਿਕ ਦੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਸਰਵਿਸ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਦਾ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਇੰਟਰਮੀਡੀਏਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬੀ. ਏ. ਅਤੇ ਐੱਮ. ਏ. (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲ਼ਾ ਤੋਂ ਐੱਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀਆਂ। ਸੋ ਸਾਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੀਤੀ। ਏਅਰਫ਼ੋਰਸ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਰਲ਼ੀ-ਮਿਲ਼ੀ ਸੈਨਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲ਼ੀ, ਮਰਾਠੀ, ਤੈਲਗੂ, ਮਲਿਆਲੀ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤੀ, ਗੱਲ ਕੀ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ ਰਸਮੋਂ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਦੇਖਣ-ਸਮਝਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲ਼ੇ। ਮੇਰੇ ਕਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਆਈ। ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਤੋਂ ਰਿਟਾਇਰਮਿੰਟ ਲੈ ਲਈ।
? ਏਅਰ ਫ਼ੋਰਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੇਰ ਕੀ ਕੀਤਾ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਫੇਰ ਰੀਟਾਇਰਡ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ?
- ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲ ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਕੋਅਪ੍ਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ। ਫੇਰ ਕੈਨੇਡਾ ਆ ਕੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੀ ਸਿਕਿਉਰਟੀ ਕੰਪਨੀ ‘ਦਾ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕੋਰ ਆਫ ਕਮਿਸ਼ਨੇਅਰ’ ਵਿੱਚ ਵੀਹ ਸਾਲ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ।
? ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ?
- ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀਆਂ ਸਾਡੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੂਫ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਰਸੀਆ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁੱਲੇ ਸ਼ਾਹ, ਸ਼ਾਹ ਹੁਸੈਨ, ਸੁਲਤਾਨ ਬਾਹੂ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੂਫ਼ੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਚੇਟਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਲੱਗੀ। ਬਾਪੂ ਜੀ ਕੋਲ਼ ਬਾਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਲੰਬੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਧੀ-ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਲੰਘ ਜਾਣੀ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਤ ਮੁੱਕਦੀ। ਉਹ ਬਾਤਾਂ ਤਾਂ ਰਾਜੇ ਰਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਗਲਪ ਦੇ ਤੱਤ ਅਚੇਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵਸ ਗਏ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਨਾਵਲ ‘ਚਿੱਟਾ ਲਹੂ’, ਤੇ ‘ਆਦਮ ਖੋਰ’ ਮੈਂ ਨੀਝ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਪੋਸਟਿੰਗ ਅਸਾਮ-ਨੀਫਾ ਏਰੀਏ ਦੀ ਹੋਈ। ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮੋਹ ਲਿਆ। ਮੇਰਾ ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਜੰਗਲਾਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ, ਅਤੇ ਮੀਲਾਂ ਤਕ ਪਸਰੇ ਚਾਹ ਦੇ ਬਾਗ਼ਾਂ ਦੁਆਲ਼ੇ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਬੀਤਦਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੈਂ ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੰਵਲ ਅਤੇ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਈ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹੇ … ਤੇ ਮੈੂਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪਈ, “ਮੈਂ ਵੀ ਨਾਵਲ ਲਿਖ ਸਕਦਾਂ।” ਆਪਣੀ ਟ੍ਰੇਡ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕੋਰਸਾਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਟਾਈਮ ਕੱਢ ਕੇ ਮੈਂ ਦੋ ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸੰਜੋਗ-ਵਿਯੋਗ’ ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਨਾਵਲ ਲਿਖਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਰਖੂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਵਲ ਦੇ ਪਲਾਟ ਦੀ ਬੁਣਤਰ ਤੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਵਸਥਾ ਨਾਵਲ ਦੇ ਗੁਣ ਸਨ। ਪਰ ਮੌਲਿਕਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਅਦਰਸ਼ਵਾਦ ਵੱਡੇ ਔਗੁਣ। ਉਸ ਦੀ ਰਾਏ ਮੈਂਨੂੰ ਠੀਕ ਜਾਪੀ। ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਛਪਵਾਉਣ ਦੀ ਕਾਹਲ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀ।
? ਫੇਰ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜੇ?
- ਐੱਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ: ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ‘ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ’, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਦਾ ‘ਪਾਰੇ ਮੈਰੇ’ ਅਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ ਦਾ ‘ਨਵੇਂ ਲੋਕ’। ਇੰਨਾ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਨੀਝ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ, ਟੈਕਨੀਕ, ਬਣਤਰ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ-ਵਿਚਾਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ।
? ਅੱਛਾ ਜੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਏਅਰਫੋਰਸ ਦਾ ਕਿੱਤਾ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ਜਾਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਿਆ? ਕੀ ਕਦੇ ਕੋਈ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ?
- ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ। ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਸੰਗ੍ਰਿਹਾਂ ‘ਮੈਂਨੂੰ ਕੀ’, ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ ਅਤੇ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਿਸਾਨੀ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ ਇਸ ਨੇੜਲੇ ਅਨੁਭਵ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉਪਜੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਕਹਾਣੀ ਰਚਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸਵੈ ਅਤੇ ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ‘ਚਾਬੀ’, ‘ਬੂਸਟਰ’, ਅਤੇ ‘ਸਿਆਹੀ ਫੈਲ ਗਈ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਸਵੈ, ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੇਟਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਬਣਇਆ। ਕਹਾਣੀ ‘ਕਾਣਸੂਤੇ ਵਗਦੇ ਬਲਦ’ ਦੇ ਪਾਤਰ ਮੇਰੀ ਬੀਬੀ ਅਤੇ ਭਰਾ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ‘ਕੰਡਿਆਲ਼ੀ ਧਰਤੀ’ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਕੁੰਦਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੋ ਭਰਾ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਾਰਿਆ। ਕਹਾਣੀ ‘ਬੰਨ੍ਹ ਉਠਾਈ ਪੋਟਲੀ’ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ ਮੇਰਾ ਮਾਮਾ ਹੈ।
? ਹਾਂ ਜੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਰਜਣਾਤਕਿਤਾ ਦੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਪਲੇਠੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਮੈਂਨੂੰ ਕੀ’ ਵਿਚਲੀ ‘ਸੁਆਹ ਢੇਰੀ’ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਕਿਵੇਂ ਬੱਝਾ?
- ਢਾਹ ਜੀ, ਇਸ ਕਹਾਣੀ 1971 ਭਾਰਾਤ-ਪਾਕਿ ਜੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੈ। ਉਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸੁਕਆਡਰਨ ਨੇ ਬਾਰਡਰ ਲਾਗੇ ਪੈਂਦੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਓਪਰੇਟ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਟ੍ਰੇਡਾਂ ਦੇ ਸੱਤ ਤਕਨੀਸ਼ਨ, ਸ਼ੈੱਡ ਵਿੱਚ ਪਾਰਕ ਕੀਤੇ ਜਹਾਜ਼ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਕਿਸੇ ਫੌਜੀ ਟਿਕਾਣੇ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵਰਤਾ ਰਹੀ ਗੱਡੀ ਸਾਡੇ ਸ਼ੈੱਡ ਮੂਹਰੇ ਆ ਖਲੋਈ। ਅਸੀਂ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਖਾਣਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਾਂ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੋ ਜਹਾਜ਼ ਆ ਧਮਕੇ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੀਵੇਂ ਆਏ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰੇਡਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਵਾਰਨਿੰਗ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਸਾਇਰਨ ਨਾ ਵੱਜਿਆ। ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ ਨੇ ਸਾਡੇ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦਮ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਵਿਛ ਗਏ ਤੇ ਬਚ ਗਏ। ਪਰ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਪਵਨ ਸ਼ਰਮਾ ਖਾਣੇ ਦੀ ਪਲੇਟ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੈੱਡ ਵੱਲ ਨੂੰ ਦੌੜ ਪਿਆ। ਉਹ ਗੋਲ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਬਾਈ ਤੇਈ ਸਾਲ ਦੇ ਪਵਨ ਨੇ ਅਜੇ ਜੀਵਨ-ਪੰਧ ’ਤੇ ਪੈਰ ਹੀ ਧਰੇ ਸਨ। ਉਹ ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਜੇਠਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ, ਕਮਾਊ ਪੁੱਤਰ। ਮਾਪਿਆਂ ਦਾ ਹਰਾ ਭਰਾ ਬਾਗ਼ ਹੀ ਉੱਜੜ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਵਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀ ਉੱਤਰ ਗਈ। ਉਹ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਈ। ਫੌਜੀ ਦੀ ਅਧਵਾਟਿਊਂ ਮੁੱਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੰਤਾਪ ਨੂੰ ਬਿਆਨਦੀ ਤੇ ਜੰਗ ਨੂੰ ਨਕਾਰਦੀ, ਸੰਬੋਧਨੀ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਵਨ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਦਵਿੰਦਰ ਹੈ।
? ਤੁਹਾਡੇ ਦੂਜੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਟਾਇਟਲ ਕਹਾਣੀ ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦੱਸੋ?
- ਹਾਂ ਜੀ, ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਫੌਜੀ ਡਿਕਟੇਟਰ ਜਰਨਲ ਯਹੀਆ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਬਜਾਇ, ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਦੀ ਨੀਤੀ ਇਖਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ। ਢਾਕਾ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ, ਗਲ਼ੀਆਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋਪਾਂ, ਰਾਇਫਲਾਂ ਤੇ ਸਟੇਨਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਫੌਜ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸਤੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੋਣ ਦੀ ਲਹਿਰ ਉੱਭਰ ਪਈ। ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਪੈਰਾਟਰੁਪਜ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ, ਤੰਗੋਲ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਟੁਕੜੀ ਦਾ ਇੰਚਾਰਜ ਹੌਲਦਾਰ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਇਸ ਟੁਕੜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਤਾਰੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਗੜ੍ਹ, ਢਾਕੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮਾਰਚ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵੇਂ ਰੂਟ ’ਤੇ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਮੁਕਤੀ-ਬਾਹਿਨੀ ਦਾ ਏਅਰ ਇੰਚਾਰਜ ਕੈਪਟਨ ਜਾਵੇਦ, ਜੋ ਢਾਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹੈ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ।
ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਜਾਵੇਦ ਤੇ ਹੌਲਦਾਰ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੈਰੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਾਵੇਦ ਵੱਲੋਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪੰਜ ਜੀਆਂ ਦੇ ਬਹਿਸ਼ੀਆਨਾ ਕਤਲ ਸਮੇਤ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਜ਼ਲੂਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਰਹੀ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਪੱਤ ਲੁੱਟ ਰਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਜਬਰ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਰੌਂਗਟੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਬਲਜੀਤ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ ਨੇ ਘਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਅਫ਼ੀਮ ਦੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਝੋਕ ਛੱਡੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਫੌਜੀ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਰੋਟੀ ਰੋਜ਼ੀ ਖ਼ਾਤਰ ਹੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਬਲਜੀਤ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਪੈਰਾਟਰੁਪਜ਼ ਇੰਸਟਰਕਟਰ ਚਿਤਰੰਜਨ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ ਵਿੱਚੋਂ ਅਤੇ ਜਾਵੇਦ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦੇ ਬੇਲੀ ਸਚਿਨ ਭੱਟਾਚਾਰੀਆ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਾਰਿਆ।
? ਤੁਸੀਂ ਛੋਟੀ ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ-ਤਖਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਹੋ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ‘ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਮਨੁੱਖ’ (1983) ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਕੰਡਿਆਲੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਕਾਣਸੂਤੇ ਵਗਦੇ ਬਲਦ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਕਥਾ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ (1987) ਦੀਆਂ ‘ਬੋਹਲ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਅਤੇ ‘ਮਾਵਾਂ ਬਾਝੋਂ’ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਤਖਲੀਫ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰਿਆ ਹੈ। ਕਰਜ਼ੇ ਤੇ ਤੰਗੀਆਂ-ਤੁਰਸ਼ੀਆਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸਨ। ਪਰ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?
- ਢਾਹ ਜੀ, ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਦਾ ਪੂਰਾ/ਸਹੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲ਼ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਖੁਦਕੁਸ਼ੀਆਂ ਮਸਲੇ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ। ਹੱਕ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਰਡਰਾਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ-ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਵਡੇਰੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਅਜੋਕਾ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਢੁੱਕਵਾਂ ਐਕਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਨਾ। ‘ਕਾਣਸੂਤੇ ਵਗਦੇ ਬਲਦ’ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਥੇਬੰਦ ਤਾਂ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਇਕਜੁਟਤਾ ਦੀ ਘਾਟ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ‘ਬੋਹਲ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਵਿੱਚ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਪਈ ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿੱਤਰਿਆ ਹੈ। ਮੱਖ ਪਾਤਰ ਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲਾਗਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਫੈਕਟਰੀ ਬਣੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਉਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕਰਨ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਮਸਲਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਧੀ ਆਵਾਜ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਆਗੂ ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਆਖਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਆਰਥਿਕ ਮੰਦਹਾਲੀ ਦਾ ਭੰਨਿਆਂ ਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਣ ਦੀ ਸਕੀਮ ਬਣਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਆਖਦਾ, “ਨਾ ਨਾ ਸ਼ਮੀਰ ਸਿਹਾਂ, ਇਹ ਸਾਡੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਾਂ ਬੋਹਲ ਕਮਾਉਂਦੇ ਤਾਂ ਰਹੇ ਹਾਂ ਪਰ ਇਸਦੀ ਰਾਖੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ ਕਰਾਂਗੇ … ਬੜਾ ਲੰਬਾ ਘੋਲ ਐ ਕਿਸਾਨ ਜਥੇਬੰਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੈਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।” ਰੇਸ਼ਮ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰੇਰਤ ਹੋਇਆ ਸ਼ਮੀਰ ਸਿੰਘ ਟ੍ਰੈਕਟਰਾਂ ਟਰਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਇਕਲਾਂ ’ਤੇ ਖਾਦ ਫੈਕਟਰੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਸੁਖਦ ਇਹਸਾਸ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ‘ਬੋਹਲ ਦੇ ਰਾਖੇ’ ਭਵਿੱਖ ਮੁਖੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ ਹੈ।
? ਫੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਂਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਿਵੇਂ ਰਹੀ। ਸਿਵਲ ਦਾ ਅਦਾਰਾ ਫੌਜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇਗਾ?
- ਢਾਹ ਜੀ, ਉਸ ਜੌਬ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਸਿਲੈਕਸ਼ਨ ਪੰਜਾਬ ਸਟੇਟ ਕੋਅਪ੍ਰੈਟਿਵ ਬੈਂਕ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਰਾਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। ‘ਫੀਲਡ ਇਕਨਾਮਿਸ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਟਰ’ ਦੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਪੋਸਟਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੈਵਲ ’ਤੇ ਹਰ ਸੈਂਟਰਲ ਕੋਅਪਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਟਰ ਲਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਮੈਂਨੂੰ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਬੈਂਕ ਮਿਲ਼ ਗਈ। ਐੱਫ਼ ਈ. ਆਈ. ਵਜੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਦੋ ਡਿਉਟੀਆਂ ਸਨ: ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਡਿਫ਼ਾਲਟਰ ਹੋਈਆਂ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਸਥਾਰਥ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਭੇਜਣੀਆਂ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਦੀ ਡਿਪਾਜ਼ਿਟ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬਰਾਂਚਾਂ ਨੂੰ ਸਾਲਾਨਾਂ ਟਾਰਗਿਟ ਅਲਾਟ ਕਰਨੇ ਤੇ ਹਰ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋਗਰੈੱਸ ਚੈੱਕ ਕਰਨੀ।
ਬੈਂਕ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਚਾਰ ਵਿਹਾਰ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਸੀ। ਪਰ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਲਾਭਾਂ ਖ਼ਾਤਰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਠਿੱਬੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਰੀਤ ਸੀ। ਚੁਸਤੀਆਂ ਚਲਾਕੀਆਂ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਦੇ ਆਮ ਕਰਮਚਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਤਾਂ ‘ਸਰਦਾਰ ਜੀ’ ਕਹਿ ਕੇ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਈਰਖਾ ਸੀ। ਕੋਅਪਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕਾਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਲਰਕ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੂਨੀਅਰ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਬਣਨ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਜੂਨੀਅਰ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਦਾ ਗਰੇਡ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਸੋ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮੈਂ ਉੱਪਰੋਂ ਠੋਸਿਆ ਬੰਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ। ਪਹਿਲਾ, ਇਹ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਿੱਧਾ ਸੈਂਟਰਲ ਕੋਅਪਰੇਟਿਵ ਬੈਂਕ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਬੈਂਕ ਨਾਲ ਸੀ। ਦੂਜਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਖ਼ਤੋ-ਖ਼ਿਤਾਬ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੱਖੋਂ ਬੈਂਕ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਤੰਗ ਸੀ। ਡਿਫ਼ਾਲਟਰ ਸੁਸਾਇਟੀਆਂ ਦੀ ਇਨਵੈਸਟੀਗੇਸ਼ਨ ਦਾ ਕੰਮ ਮੁੱਕਣ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਪੋਸਟ ਜੂਨੀਅਰ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕੰਨਵਰਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਨਵੀਂ ਡਿਉਟੀ ਲਿਸਟ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ ਦੀ ਇਨਸਪੈਕਸ਼ਨ ਤੇ ਔਡੀਟਰ-ਰਿਪੋਰਟ ਦੀ ਕੰਪਲਾਇੰਸ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਕੰਮ ਲੰਬਾ ਚੌੜਾ ਸੀ, ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਂਨੂੰ ਸੋਚ-ਸਮਝਕੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਸਾਟੀਆਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਦੇ ਅਹਿਮ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਬੱਝਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀ. ਏ. ਡੀ. ਏ. ਦੇ ਬਿੱਲ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਪਾਸ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਵਾਧੂ ਟਾਈਮ ਲਾ ਕੇ ਕੰਪਲਾਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਰੇੜ੍ਹੇ ਪਾ ਲਿਆ। ਵਾਧੂ ਕੰਮ ਦੀ ਉਹ ਓਵਰ-ਟਾਈਮ ਪੇਮਿੰਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਕੰਪਲਾਇਸਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਅਨਕੂਲ ਵੀ ਸੀ। ਡੇਵਿਡ ਕਰੈਡਿਟ, ਵਾਉਚਰਾਂ, ਲੈਜਰਾਂ (ਭਾਵ) ਹਿੰਦਸਿਆਂ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਰਨ ਨਾਲ਼ੋਂ ਲਿਖਤ-ਪੜ੍ਹਤ ਵਾਲ਼ਾ ਕੰਮ ਮੈਂਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਦੀ ਕਦਰ ਵੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ ਆਏ, ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ।
?. ਫੇਰ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਮਿਲ਼ਿਆ?
- ਹਾਂ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਤੀਜੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਬੈਂਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਮਿਲ਼ਿਆ। ਤੀਜੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ ਟਾਇਟਲ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਸੀਨੀਅਰ ਅਕਾਂਉਟੈਂਟ ਦਰਸ਼ਨ ਮਰਵਾਹਾ ਆਪਣੇ ਸਾਲ਼ੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ’ਤੇ ਗਿਆ, ਦਰਸ਼ਣ ਦੇ ਸਹੁਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨਾਲ ਵਰਤਾਉ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਮੀਰੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਤਵਿਆਂ ਮਤਾਬਿਕ ਕੀਤਾ। ਬਦੇਸ਼ੋਂ ਗਏ ਛੋਟੇ ਧੀ-ਜੁਆਈ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ’ਤੇ ਚੱਕ ਲਿਆ ਪਰ ਦਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ (ਦਰਸ਼ਣ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਨੂੰ ਅਣਗੌਲ਼ੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨਿਰਾਦਰ ਨਾਲ ਦਰਸ਼ਣ ਦੀ ਪਤਨੀ ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਟੈਨਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਰਹੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੁਆਲ਼ੇ ਕਲਪਨਾ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਿੱਦਤ ਭਰਪੂਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਗੁੰਦ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਲਿਖੀ। ਇਹ ‘ਲੋਅ’ ਪਰਚੇ ਵਿੱਚ ਛਪੀ। ਦਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਪੜ੍ਹੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ, ਦਰਸ਼ਣ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਭਾਵੁਕਤਾ ਭਿੱਜੇ ਬੋਲ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਨ, “ਭਾਜੀ, ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰ ਰੋਈ! ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦਿਲ ਇੰਨਾ ਹਲਕਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਟੈਨਸ਼ਨ ਦੀ ਦਵਾਈ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ।”
ਦੂਜੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ‘ਜੰਗ ਛਿੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ’ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਾਤਰ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅਧਾਰ ਬੈਂਕ ਦਾ ਡਰਾਇਵਰ ਚੈਨ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਾਬੀ ਪੈ ਜਾਣ ਕਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈਣੀ ਪੈ ਗਈ। ਅੱਖ ਠੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਬੈਂਕ ਦੇ ਮੈਨਿਜਿੰਗ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਨੇ ਚਾਲ ਖੇਡ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਚਪੜਾਸੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਟੈਂਪਰੇਰੀ ਡਰਾਇਵਰ ਜੋ, ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਚੈਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਏ ਅਨਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁਝ ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜੋੜ ਕੇ ਮੈਂ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀ ਘਿਨਾਉਣੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ‘ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਣੀ’ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ।
?. ਅੱਜ ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਕਿਸੇ ਯੁਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ?
- ਹਾਂ ਜੀ, ਪਰਵਾਸੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸਥਾਨ ਦਿਵਾਉਣ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਸਲੇਬਸਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਡਾ. ਐੱਸ ਪੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਇਹ ਕਿਤਾਬ, ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਨੂੰ ਸਲੇਬਸਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲ ਡਾ. ਐੱਸ ਪੀ. ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੇ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਐੱਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਬਾਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਛਪੀ ਉਹ ਕਿਤਾਬ ਹੁਣ ਲਵਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਬੀ. ਏ. ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। 2005 ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਐੱਮ. ਏ. ਦੇ ਸਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਐੱਮ. ਏ. ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗੀ ਰਹੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਸੰਪਾਦਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਮੈਪਲ ਦੇ ਰੰਗ’ (ਕਨੇਡਾ ਦੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ) ਐੱਮ. ਏ. ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਤਾਬ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਐੱਮ. ਏ. ਦੇ ਸਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ।
? ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਰਾਵਾਂ ਹਨ। ਕੀ ਸਾਹਿਤਕ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੋ?
- ਢਾਹ ਜੀ, ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾੜੀ-ਮੋਟੀ ਚੇਤਨਾ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਇਹਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਹਨ: ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੱਲ੍ਹ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਪਾਠਕ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ। ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਕਿ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਉੱਤੇ ਧਰਮ, ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ, ਊਚ-ਨੀਚ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਾਵੀ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜਨਤੱਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਕੇ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਭਲਾਈ ਦੇ ਝੂਠੇ ਵਾਇਦੇ ਕਰਕੇ ਵੋਟਾਂ ਬਟੋਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
? ਤੁਸੀਂ ਲਿਖਦੇ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੋ, ਪਰ 1999 ਵਿੱਚ ਛਪੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੇ ਇੱਕ ਦਮ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਆਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਕੀ ਇਸਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਹੀ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨਦੀਆਂ ਕੋਈ ਨਵੀਆਂ ਨਵੇਕਲੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ?
- ‘ਦੋ ਟਾਪ’ ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਕਥਾ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਫੌਜੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਸਨ। ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਵਿਕਸਤ ਪੂੰਜੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ, ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਦੇ ਚੰਗੇ-ਮਾੜੇ ਹਾਲਤ, ਨੂੰ ਗਲਪ ਵਿੱਚ ਢਾਲ਼ਿਆ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਓ, ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਓ ਅਤੇ ਤਲਾਕ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਜੰਮ-ਪਲ਼ ਟੀਨਏਜਰਾਂ ਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਏ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਦਾ ਉਭਾਰ, ਪੀੜ੍ਹੀ ਪਾੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਭਾਰਤੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਜੋੜ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਪਰਵਾਸੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ੇ ਮੈਥੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਕੋਣ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਮੇਰੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਤੇ ਪਰਵਾਸੀ ਲੇਖਕਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਤਲਾਕ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ (ਕਹਾਣੀ ‘ਦੋ ਟਾਪ’ ) ਅਤੇ ਟੀਨਏਜਰਾਂ ਦੀ ਸੋਚ-ਸਾਇਕੀ (‘ਪੰਧ ਕਥਾ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ’) ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਪਰਵਾਸੀ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੇਸ਼ ਹੋਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਫਲੈਸ਼ਬੈਕ, ਪ੍ਰਤੀਕੀਕਰਨ, ਦ੍ਰਿਸ਼ ਚਿੱਤਰਨ ਵਰਗੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਢੁੱਕਵੀਂ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੋਈ।
? ਇੱਥੇ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਭਰਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹਨ। ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਅਤੇ ‘ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ’ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਤਰ ਹੀ ਗੋਰੇ ਹਨ। ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਅਜਿਹੀ ਪਾਤਰ ਉਸਾਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ? ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ?
- ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਘਟਨਾ 9/11 ਦੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਗਿਆਰਾਂ ਸਤੰਬਰ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿਖੇ ‘ਵਰਲਡ ਟ੍ਰੇਡ ਸੈਂਟਰ’ ਦੇ ਜੌੜੇ ਟਾਵਰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਸੌ ਦਸ ਮੰਜ਼ਲੇ ਗਗਨ ਚੁੰਮਦੇ ਟਾਵਰ ਮੈਂ ਦੇਖੇ ਸਨ। ਟਾਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ’ਤੇ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰਤਣਾ। ਇਸ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ’ਤੇ ਗਹਿਰਾ ਅਸਰ ਕੀਤਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਮਰੀਕਾ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਰਾਕ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਿਆਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਬਣ ਗਈ। ਸਮੁੱਚੇ ਘਟਨਾਕਰਮ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ-ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਸਾਮਰਾਜੀ ਧੌਂਸ ਤੇ ਨਵਬਸਤੀਵਾਦੀ ਮਨਸੂਬੇ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੂਲਵਾਦ ਦਾ ਜਨੂੰਨੀ ਕਿਰਦਾਰ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਕੁਝ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਚੱਲੇ ਸਿਰਜਣਾਤਿਮਕ ਅਮਲ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਹਨ, ਵਿਲੀਅਮ ਥੌਂਪਸਨ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਐਂਜਲਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੀ ਸਟੇਸੀ ਟਰੇਡ ਸੈਂਟਰ ਵਿੱਚ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਪੁੱਤ ਡੈਨਿਸ ਇਰਾਕ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਲੀਅਮ, ਜਿਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਧੌਂਸ ਦਾ ਗਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਕਿ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀਆਂ ਨਵਬਸਤੀਵਾਦੀ ਨੀਤੀਆਂ ਮਾਨਵ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ।
?. ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕਕਰਨ ਦੀ ਜੁਗਤ ਬੜੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਨਾਲ ਵਰਤਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹੋ। ਕਹਾਣੀ ਟਾਵਰਜ਼ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਦਸੋ?
- ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਟਾਵਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਇਹ ਹਨ: ਇੱਕ ਟਾਵਰ ਤਾਂ ਵਰਲਡ ਟ੍ਰੇਡ ਸੈਂਟਰ ਦੇ ਹਨ ਜੋ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਟਾਵਰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਜਾਰਜ ਬੁਸ਼ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਟੋਨੀ ਬਲੇਅਰ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਹਾਕਮ। ਪਰ ਇਹ ਟਾਵਰ ਬੌਨੇ ਹਨ। ਤੀਜੇ ਟਾਵਰ ਓਸਾਮਾ ਬਿਨ ਲਾਦੇਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇਹ ਟਾਵਰ ਵੀ ਬੌਨੇ ਹਨ।
? ਤੁਹਾਡੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ’ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਚਰਚਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ‘ਨਦੀਨ’ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਸੁਆਰਥੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵੀ ਤੋੜਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਾਂ ਹੁਣ ਆਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?
- ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਦੇਸ਼ੀਂ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲਲ੍ਹਕ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਇੰਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ ਮੁੱਕਰਨਾ, ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋੜਨੇ, ਇੱਜ਼ਤਾਂ ਦਾਅ ’ਤੇ ਲਾਉਣੀਆਂ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਾਂ-ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਜ਼ਤ, ਅਣਖ ਤੇ ਮਰਿਯਾਦਾ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰੋਲ਼ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਮਾੜੇ ਰੁਝਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇੰਡੀਆ/ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਅਮਨ-ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਅੱਤ ਮਾੜੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਨਸ਼ੇ ਵਗੈਰਾ ਹਨ। ਆਪਾਂ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ। ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਫ਼ਰਕ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।
? ਇਸੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜ਼ਬਦਸਤ ਕਹਾਣੀ ਹੈ ‘ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ’ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਯਥਾਰਤ ਨੂੰ ਕਲਾਤਮਿਕਤਾ(?) ਰਾਹੀਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੁੱਝੀ?
- ‘ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਢਕੇ ਜਿਸਮ’ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਗਲੋਬਲੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਅਮਰੀਕਨ ਲੇਖਿਕਾ ‘ਏਡੀਅਲ ਲੇਵੀ’ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਵਿਮੈੱਨ ਐਂਡ ਦਾ ਰਾਇਟ ਆਫ ਰੌਂਚ ਕਲਚਰ’ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਬਣਿਆ। ਅਮਰੀਕਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਰੌਂਚੀਨੈਸ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਲੱਚਰਤਾ ਤੇ ਕਾਮ ਭੜਕਾਹਟ’ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਫੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਡਲਿੰਗ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਦੇ ਗੌਰਵਹੀਣ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਗਲਪੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਪਾਰ ਤੰਤਰ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ਲਈ ਔਰਤ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਦੇਹ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿੱਚ ਮੀਡੀਆ ਵਪਾਰ ਦਾ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਾਡਲਾਂ, ਫਿਲਮੀ ਐਕਟਰਾਂ ਤੇ ਰੌਕ ਸਟਾਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖਾ ਦੇਖੀ ਆਮ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕਾਮ-ਉਕਸਾਊ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਮਨੀਸ਼ਾ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਮੂਲ ਦੀ ਮਾਡਲ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਮਾਡਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੁਕੇਲ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ।
? ਅੱਛਾ ਜੀ, ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਆਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਕਿੱਥੋਂ ਮਿਲ਼ੇ?
- ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ‘ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕੋਰ ਆਫ ਕਮੀਸ਼ਨੇਅਰਜ਼ ਦੇ ਮੇਰੇ ਗੋਰੇ ਕੁਲੀਗ ਹਨ। ਉਸ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਪਚਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਗੋਰੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪੰਦਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਰਤ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਤੇ ਹੋਰ ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਸਨ। ਉਸ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕਿਉਰਟੀ ਗਾਰਡ ਨਹੀਂ ਕਮੀਸ਼ਨੇਅਰਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸੁਪਰਵਾਇਜ਼ਰਾਂ ਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਦੇ ਰੈਂਕ ਫੌਜ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਸਾਲ ‘ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਬਰਾਡਕਾਟਿੰਗ’ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜੌਬ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਡਿਟੈਚਮੈਂਟ ਦਾ ਸੁਪਰਵਾਇਜ਼ਰ ਵਰੰਟ ਅਫਸਰ ਲੈਰੀ ਹਾਈਨ ਸੀ। ਸਰਜੈਂਟ ਦੇ ਰੈਂਕ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਟੂ ਆਈ ਸੀ’ ਯਾਨੀ ਕਿ ਦੂਜਾ ਸੁਪਰਵਾਇਜ਼ਰ। ਲੈਰੀ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਹਾਣੀ ‘ਸੜਕਾਂ’ ਦੇ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਜੈਕ ਹੈਰੀਸਨ ਦਾ ਅਧਾਰ ਲੈਰੀ ਹਾਈਨ ਹੈ। ਸੀ. ਬੀ. ਸੀ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਬਦਲੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਫੋਰਸਜ਼ ਬੇਸ ਟਰਾਂਟੋ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਡਿਟੈਚਮੈਂਟ ਦੀ ਸੁਪਰਵਾਇਜ਼ਰ ਚਾਲ਼ੀ ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਗੋਰੀ ਸ਼ੈਰੀ ਮਾਇਲਜ਼ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਰੈਂਕ ਮਾਸਟਰ ਵਰੰਟ ਅਫਸਰ ਸੀ। ਮੈਂ ਛੋਟਾ ਸੁਪਰਵਾਇਜ਼ਰ ਸਾਂ। ਕਹਾਣੀ ‘ਬਰਫ਼ ਤੇ ਦਰਿਆ’ ਦੀ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਸੋਫ਼ੀਆ ਦਾ ਮੂਲ ਸ਼ੈਰੀ ਮਾਇਲਜ਼ ਹੈ। ਢਾਈ ਕੁ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਬਦਲੀ ਟਰਾਂਟੋ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨ ਏਅਰਪੋਰਟ ’ਤੇ ਹੋ ਗਈ। ਏਅਰਪੋਰਟ ਦੀ ਡਿਟੈਚਮੈਂਟ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਸੁਪਰਵਾਇਜ਼ਰੀ ਦੇ ਰੁਝੇਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਹਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਫੁਰਨੀਆਂ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਸੁਪਵਾਇਜ਼ਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੈਟਰੋਲਿੰਗ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਲੈ ਲਈ। ਕਹਾਣੀ ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਾਤਰ ਥੌਮਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਐਂਜਲਾ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਤਰ ਏਅਰਪੋਰਟ ’ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਟੌਮ ਵੈਲਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਮੇਰੀਅਨ ਹਨ।
ਬੇਸ ਦੀ ਇੱਕ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਸਾਰਜੈਂਟ ਹੈਰੀ ਫੌਸਟਰ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਵਾਹਵਾ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਸੀ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਆਪਣੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਹੈਰੀ ਫੌਸਟਰ ਦੇ ਫਿਉਨਰਲ ’ਤੇ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਕਹਾਣੀ ‘ਮਹਾਜ਼’ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਟਾਫ ਸਰਜੈਂਟ ਸਟੀਵ ਬਰਟਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈਰੀ ਫੌਸਟਰ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲੇ ਗੋਰੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਕੁਝ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੁਣ ਤਕ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਬੰਗਾਲੀ, ਤੇ ਗੋਰੇ ਪਾਤਰ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਤੇ ਕਾਲਪਨਿਕਤਾ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹਨ।
? ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰਿਲੈਕਸ ਕਰਨ ਲਈ, ਖੇਡਣ, ਸੰਗੀਤ ਸੁਣਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ, ਫਿਲਮ ਦੇਖਣ ਵਰਗੇ ਸ਼ੌਕ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਰਿਸਾਲੇ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਸਿਵਾਏ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ੌਕ?
- ਹਾਂ ਜੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੀਲੈਕਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਰਿਸਾਲੇ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮੈਂ ਦਰਖਤਾਂ ਵਾਲੇ ਏਰੀਏ ਵਿੱਚ ਲੰਬੀ ਸੈਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਰੁਟੀਨ ਹੈ। ਸੈਰ ਦੌਰਾਨ ਅਕਾਸ਼ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਨਿਹਾਰਦਾ ਹਾਂ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤ ਵੀ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ।
? ਆਮ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਣਾ ਬਹੁਤ ਲਾਹੇਵੰਦ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿ ਸਾਡੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ‘ਬੁੱਕ ਕਲਚਰ’ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਸੁੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?
- ਹਾਂ ਜੀ, ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਬੰਦਾ ਸਰੋਤਾ ਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ ਪਰ ਪਾਠਕ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਰੇਡੀਓ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਟੀਵੀ ਜਾਂ ਗਾਇਕੀ ਅਖਾੜੇ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਰੁਚੀ ਨਹੀਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਏਅਰਫੋਰਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਪੰਜਾਬੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਲਿਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਸਾਹਿਤ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਖੁਰਾਕ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
? ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਆਪਣੇ ਕਲਚਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਮੇਨ ਸਟਰੀਮ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ? ਇਸ ਬਾਬਤ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?
- ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਮਿਉਨਟੀ ਦੀ ਹੋਂਦ/ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਉਸ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਆਪਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਬਹੁਸਭਿਆਚਾਰਵਾਦ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾ ਕੇ ਜੇ ਸਾਡੀ ਕਮਿਉਨਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਮੁੱਖਧਾਰਾ ਵਿੲਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਤੱਥ ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੈਨੇਡਾ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਸਾਡੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਵਾਸੀ ਕਮਿਉਨਟੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਰੱਖਣ ਦਾ ਹੱਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਇੰਮੀਗਰੈਂਟ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੈਨੇਡਾ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ/ ਪਛਾਣ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗੀ।
? ਤੁਸੀਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੋ। ਕੀ ਕਦੇ ਨਾਵਲ ਲਿਖਣ ਦੀ ਵੀ ਇੱਛਾ ਹੈ?
- ਨਹੀਂ ਜੀ, ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਬਣੀ ਮੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੀ ਤੋੜ ਤਕ ਨਿਭੇਗੀ।
? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਲਿਖ ਲਈ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜੇ ਲਿਖਣੀ ਹੈ?
- ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿੱਚ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਮਿੱਥ ਕੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ ਹੁੰਦੀ। ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਸੱਲੀ ਵਾਲੀ ਤੇ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਹਰ ਕਹਾਣੀ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਹੋਈ ਹੈ। ‘ਦੋ ਟਾਪੂ’ ਕਹਾਣੀ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸਕੀ ਰਚਨਾ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਟਾਵਰਜ਼’ ਅਤੇ ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਤੇ ਰੂਪਕ ਪੱਖਾਂ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਨਵੇਕਲ਼ੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਮੈਂ ਪਾਠਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ’ਤੇ ਛੱਡਦਾ ਹਾਂ।
? ਜਰਨੈਲ ਜੀ, ਕਹਾਣੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਖਦਿਆਂ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ …?
- ਸਤਨਾਮ ਜੀ, ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਲੇਖਕ ਦੀ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚੰਗੇਰਾ ਲਿਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲ਼ਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲ਼ੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਇਨਾਮ-ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ 2007 ਵਿੱਚ ਵਾਰਸ਼ ਸ਼ਾਹ ਐਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ। ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਐਵਾਰਡ ਟਰਾਂਟੋ, ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਲੋਂ ‘ਬੈਸਟ ਰਾਇਟਰ ਐਵਾਰਡ’ 2009 ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ। ‘ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੁਜਾਨ ਸਿੰਘ ਯਾਦਗਾਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ’ 2009 ਵਿੱਚ, ‘ਇਕਬਾਲ ਅਰਪਨ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਐਵਾਰਡ’ ਕੈਲਗਰੀ ਕੈਨੇਡਾ 2011 ਵਿੱਚ। ਫੇਰ ‘ਪਰਵਾਸੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ’, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਭਾਗ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ 2011, 2015 ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਢਾਹਾਂ ਸਾਹਿਤ ਪੁਰਸਕਾਰ (ਪੱਚੀ ਹਜ਼ਾਰ ਡਾਲਰ) ਵੈਨਕੂਵਰ, ਕੈਨੇਡਾ ਵੱਲੋਂ ਮੇਰੇ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਕਾਲ਼ੇ ਵਰਕੇ’ ਲਈ। ਇੰਡੀਆ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਸਾਹਿਤ ਸਭਾਵਾਂ, ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਰੂ-ਬ-ਰੂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਿਲ਼ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
? ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਸੁੱਖ-ਸੁਨੇਹਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੋਗੇ?
- ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਘੱਟ ਹੀ ਸੁਣਦਾ। ਖ਼ੈਰ ਜੋ ਸੁਣਨਾ-ਮੰਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ ਕਹਿਣੀਆਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ, ਨਵੇਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵੀਂਆਂ ਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਹੈ ਮਿਹਨਤ ਦੀ, ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾਉਣ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਨਿਖਾਰਨ ਲਈ ਮਿਹਨਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਗੱਲ, ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਐਡਿਟ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਿਰਜਕ ਨੂੰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿਉ ਤੇ ਆਲੋਚਕ ਨੂੰ ਮੂਹਰੇ ਲੈ ਆਉ।
? ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋਈ ਤੰਮਨਾ ਜੋ ਪੂਰੀ ਕਰਨੀ ਲੋਚਦੇ ਹੋਵੋ?
- ਅਜੋਕੇ ਵਡੇਰੇ ਅਰਥ ਵਾਲੇ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਬਾਰੇ ਕਹਾਣੀ ਰਚਣੀ ਹੈ। ਪਰ ਕੋਈ ਕਾਹਲ਼ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਅਗਲੇ ਪੜ੍ਹਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਲਿਖਾਂਗਾ।
? ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਨਾ ਪੁੱਛ ਨਾ ਸਕਿਆ ਹੋਵਾਂ?
- ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਗੱਲਾਂਬਾਤਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਤੁਹਾਡਾ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ।
ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਧੰਨਵਾਦ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਪੰਨੇ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(3067)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: