“ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ...”
(26 ਅਪਰੈਲ 2020)

ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਬਰਫ਼ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਰੁੰਡ-ਮੁੰਡ ਹੋਏ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਨੰਗੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕਦਿਆਂ ਫੰਭਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਇਉਂ ਜਾਪਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਰਾਣੀ ਰੂੰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਹਾ ਕੇ ਆਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡੇ ਨੂੰ ਸੁਕਾਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਰੂਈ ਛੰਡਕ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੋਵੇ। ਢੇਰਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਕਸਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਆ ਗਈ? ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਕਿਹੀ ਸੁਹਣੀ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ ਏ ਕੁਦਰਤ ਨੇ!

ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਰੂਪ ਨੇ! ਪਾਣੀ ਕਦੇ ਬੱਦਲ ਬਣ ਅੰਬਰੀਂ ਉਡ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਕਦੀ ਮੀਂਹ ਬਣ ਕੇ ਉੱਪਰੋਂ ਛਮ-ਛਮ ਵਰ੍ਹ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਠੋਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਬਣ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਕਦੇ ਭਾਫ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਏ। ਕਦੇ ਲਹਿਰਾਂ ਬਣ ਸਾਗਰਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ’ਤੇ ਅਠਖੇਲੀਆਂ ਕਰਦਾ ਏ, ਕਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਬਸ਼ਾਰਾਂ ਬਣ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਦਾ ਏ ਤੇ ਕਦੀ ਨਦੀ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਨਹਿਰਾਂ, ਨਾਲੇ, ਝੀਲਾਂ, ਚਸ਼ਮੇ, ਚੋਅ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਕੋਈ ਰੰਗ ਨਹੀਂ। ਬਰਫ਼ ਸਫੈਦ ਹੈ, ਸਾਗਰ ਅੰਬਰ ਦੀ ਨੀਲੱਤਣ ਸਮੋ ਕੇ ਨੀਲੀ ਭਾਅ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਝਰਨਾ ਹੈ ਚਾਂਦੀ ਰੰਗਾ! ਇਹ ਪਾਣੀ ਆਪਣਾ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਤੇ ਆਕਾਰ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਏ ਪਰ ਆਖਿਰ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਕੇ ਫੇਰ ਨੀਲ-ਸਮੁੰਦਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ-ਬੂੰਦ ਸਾਗਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਹੀ ਬੂੰਦ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸਦਾ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਇਲਮ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿਲ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਫ਼ਨਾਹ ਹੋਣਗੀਆਂ ਪਰ ਮੁੜ ਜੀਅ ਉੱਠਣਗੀਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਸਾਗਰ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਖੇਡ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰੰਤਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ।

ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨੇਮ ਅਨੁਸਾਰ ਰੁੱਤਾਂ ਬਦਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਬਰਫ਼ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਰਲ ਕੇ ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੱਕਰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਸਦਾ! ਇਸ ਨੂੰ ਜਲਚੱਕਰ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਰੁੱਤਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ ਬਦਲੀ ਵਾਂਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵੀ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਅਨੰਤ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮਨ ਦਾ ਮੋਰ ਨੱਚ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹਾਦਸੇ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਚੱਕਰ! ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਰੰਗ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਰੰਗ ਸਦੈਵ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਾਂਗ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਦਾ ਆਪਣੀ ਚਾਲੇ ਤੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਸਦੀਵ ਚੱਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਪਾਣੀ ਜੀਵਨ ਹੈ - ਇਹ ਇੱਕ ਅਟੱਲ ਸੱਚਾਈ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸੱਭਿਆਤਾਵਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ’ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈਆਂ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ- ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ ਹੈ ਜਿਤ ਹਰਿਆ ਸਭ ਕੋਇ। ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਹ ਬਨਸਪਤੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਹੋਣ। ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਪਾਣੀ ਹੀ ਹੈ। ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਐੱਚ ਟੂ ਓ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਦੋ ਹਿੱਸੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਆਕਸੀਜਨ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਹੀ ਮਸਾਂ ਕੱਟਦਾ ਏ। ਇੰਨੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ!

ਇਸ ਅਣਮੁੱਲੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਧਰਤੀ ਦਾ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਢੇ 97 ਫੀ ਸਦੀ ਪਾਣੀ ਖਾਰਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਜਾਂ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਿਲਿਤ ਹੈ। ਇਉਂ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਅਬਾਦੀ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੇ ਵਧਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਵੇਂ ਇਹ ਕੀਮਤੀ ਖਜ਼ਾਨਾ ਖਾਲੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਅਜੇ ਕੁਝ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ, ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਚੋਆਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਦਿਸਦੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਛੱਪੜ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਹੈਂਡ ਪੰਪਾਂ ਤੋਂ ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲਦਾ ਅਤੇ ਖੂਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਅੱਜ ਪੰਜ+ਆਬ ਬੇਆਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਦਰਿਆ ਸੁੱਕ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠੋਂ ਪਾਣੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਡੂੰਘੀ ਤੋਂ ਡੂੰਘੀ ਪੁੱਟ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਘਾਤਕ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬੰਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਦਰਿਆ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਸਨ। ਸਾਡੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ’ਤੇ ਗੀਤ ਗਾਏ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੂਕ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਸੁੱਕ ਗਏ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਦ-ਕੂੜਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਹੋਰ ਪੂਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪੌਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਵੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਘਿਨਾਉਣਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦਾ ਗੰਦ ਅਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਦਾ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਦੱਬਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਵਰਗੇ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ, ਜਿੱਥੇ ਬੇਈਂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਨਾਮਾਤਰ ਹੈ, ਲੋਕ ਰਾਖ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਪੂਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ। ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਚਾਹੀਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਰਾਖ ਹੀ ਬੇਂਈਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੀ ਜਾਵੇ ਬਾਕੀ ਰਾਖ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਦਬਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਬੰਦੇ ਲਈ ਖਤਰਨਾਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਅਤਿਅੰਤ ਦੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਹਾਲਾਤ ਇਹੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ। ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਨੌਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵਰਤਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਕੇਪ ਟਾਊਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚੋਂ ਦੋ ਘੁੱਟ ਪੀ ਕੇ ਬਾਕੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬੇਕਾਰ ਸੁੱਟਣ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ। ਆਰ ਓ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਜ਼ਾਇਆ ਜਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ। ਅਸੀਂ ਇੰਨੇ ਅਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਹੋ ਗਏ?

ਜਿਸ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਘਨਈਆ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਣੀ ਪਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਉਸ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਮੁਕਾਉਣ ’ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਗੱਲ ਸਰਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਛੱਡ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ? ਕੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦਾ ਕੋਈ ਫਰਜ਼ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ? ਕਿੰਨੀ ਜਗਾਹ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਲਕੇ ਬੇਕਾਰ ਚੱਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਂਡੇ ਧੋਂਦਿਆਂ, ਬਰੱਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ, ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ-ਧੋਂਦਿਆਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਜਮ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕਿੰਨਾ ਪਾਣੀ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਬਾਗਬਾਨੀ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਦ ਨਾ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਵੀ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਕੁ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤਾਂ ਨਿਭਾ ਹੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਉੰਨਾ ਕਰੀਏ।

ਆਉ ਕੁਝ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਖੂਬਸੂਰਤ ਰੂਪ- ਬਰਫ਼, ਬਰਖਾ, ਬੱਦਲ, ਸਮੁੰਦਰ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਝਰਨੇ ਅਸੀਂ ਮਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਸੁੱਕ ਨਾ ਜਾਣ। ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਖਤਮ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਖੁਦ ਹੀ ਨਾ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦੇਈਏ। ਦੇਖਿਉ ਕਿਤੇ ‘ਜਲ ਬਿਨ ਸਾਖ’ (ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ) ਕੁਮਲਾ ਨਾ ਜਾਵੇ।

**

ਉਤਸਵ

ਉਸ ਦਿਨ

ਪਤਝੜ ਨੇ
ਹੌਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਕਿਹਾ-

ਵੇਖਦੀ ਏਂ
ਕੇਸਰੀ ਅੰਬਰ ਤੋਂ
ਸਰਕਦਾ ਸਰਕਦਾ ਸੂਰਜ
ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ
ਧਰਤੀ ਦੀ ਧੁੰਨੀ ਨੂੰ ਜਾ ਲੱਗੈ!

ਅਚਾਨਕ ਬਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ,
ਇਕ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਉੱਭਰੀ,

ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ
ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਇੱਕ ਸੁੱਕਾ ਪੱਤਾ
ਸਹਿਮਿਆ ਜਿਹਾ
ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਪਿਆ
ਥਰ ਥਰ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ!

ਮੈਂ ਤ੍ਰਭਕੀ
ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਧਿਆਨ ਉਚਕ ਕੇ
ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਦੌੜਿਆ!

ਸੁੰਨੇ ਜਿਹੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ
ਇਕੱਲੇ ਬੈਠੇ
ਅਠਾਨ੍ਹਵੇਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ -
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ
ਟੀ. ਵੀ. ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਿਹਾ
ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਮੈਚ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ!

ਮਸਾਂ ਸਾਹ ਵੱਲ ਹੋਇਆ ਸੀ
ਕਿ ਚਾਣਚੱਕ
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ
ਇਕ ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਨਿੱਤਰੀ!

ਇਸ ਬਾਰ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ
ਕੋਈ ਸੁੱਕਾ ਪੱਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡਿੱਗਿਆ
ਸਗੋਂ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨੇ
ਉੱਚੇ ਠਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਤਾੜੀ ਮਾਰੀ ਸੀ,
ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਹੇਤੀ ਟੀਮ
ਜਿੱਤ ਗਈ ਸੀ!

ਮੈਂ ਹੱਸ ਪਈ,
ਅੰਬਰ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ -
ਬਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ
ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸੰਧੂਰੀ ਸੂਰਜ
ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ!

ਮੈਂ
ਹੌਲੇ ਜਿਹੇ ਪਤਝੜ ਨੂੰ ਆਖਿਆ -
ਜੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਵੱਲ ਆ ਜਾਵੇ
ਤਾਂ ਹਰ ਵਰੇਸ ਉਤਸਵ ਹੁੰਦੀ ਏ!

*****

(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2082)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)