“ਇੱਧਰੋਂ ਉੱਧਰੋਂ ਪੁੱਛ ਪੁਛਾ ਕੇ ਕੁਝ ਅੱਖਰ ਪੁੱਠੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ...”
(10 ਮਾਰਚ 2021)
(ਸ਼ਬਦ: 1020)
ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁਣ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸਾਲ 1938 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਚੌਥੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਨੂੰ ਜਮਾਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲਾ ਦਾਖਲਾ ਕੱਚੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪੱਕੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਮੁਢਲੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਵੀਂ ਕਲਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਬੇਬੇ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਨੁਹਾ ਧੁਆ ਕੇ, ਗਲ ਖੱਦਰ ਦਾ ਝੱਗਾ, ਤੇੜ ਖੱਦਰ ਦਾ ਲੰਮ ਕੱਛਾ, ਸਿਰ ਵਾਹ ਕੇ ਜੂੜੇ ਉੱਤੇ ਚਿੱਟਾ ਰੁਮਾਲ ਬੰਨ੍ਹ, ਪੈਰੀਂ ਨੰਗਾ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਸੇਰ ਪਤਾਸੇ ਵੀ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਨਾਲ ਲੈ ਲਏ। ਇੱਕ ਬੋਰੀ ਦਾ ਟੋਟਾ, ਫੱਟੀ, ਗਾਚਣੀ, ਗੱਤੇ ਦਾ ਚੌਰਸ ਟੁਕੜਾ, ਟੀਨ ਦੀ ਬਣੀ ਦਵਾਤ, ਰਵੇਦਾਰ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਤੇ ਕਾਨੇ ਦੀ ਕਲਮ, ਜੋ ਘੜੀ ਘੜਾਈ ਹੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ - ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਬੇਬੇ ਮੈਂਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦਾਖਲ ਕਰਾਉਣ ਗਈ।
ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕੱਚੀ ਪਹਿਲੀ ਦੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਸਯਦ ਗੁਲਾਮ ਅਲੀ ਜੀ ਸਨ। ਉੱਚੇ ਲੰਮੇ ਕੱਦ ਦੇ ਸਨ ਉਹ। ਲੰਮੀ ਕਮੀਜ਼ ਸਲਵਾਰ, ਕੁੱਲੇ ਵਾਲੀ ਪੱਗ, ਲੰਮੀ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਤਿੱਲੇ ਵਾਲੀ ਜੁੱਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਸਜਦੀ ਸੀ। ਬੜੇ ਹੀ ਨਰਮ ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਮਿੱਠ ਬੋਲੜੇ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੋਲੇ, “ਨਿੱਕਾ ਸਰਦਾਰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਸਕੂਲ ਆਇਆ ਹੈ।”
ਬੇਬੇ ਦੇ ਲਿਆਂਦੇ ਹੋਏ ਪਤਾਸੇ, ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਗਏ। ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ ਤੱਪੜਾਂ ਬੋਰੀਆਂ ’ਤੇ ਭੁਇੰ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪਾਲ ਵਿੱਚ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੇ ਗੱਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਰਦੂ ਦੇ ਮੋਟੇ ਮੋਟੇ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ਖਤ ਉਰਦੂ ਹਰਫ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੌ ਤਕ ਉਰਦੂ ਦੇ ਹਿੰਦਸੇ ਲਿਖ ਕੇ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗਿਆ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੈਲੇ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਜੋ ਮੈਥੋਂ ਜ਼ਰਾ ਵੱਡਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਘਰ ਆ ਗਿਆ।
ਕੱਚੀ ਪਹਿਲੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਉਰਦੂ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬੋਲਦਾ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਬੋਲਦੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਹਾਰਨੀ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਅੱਖਰਾਂ ਜਾਂ ਹਿੰਦਸਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਯਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।
ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮੈਂਨੂੰ ਪੱਕੀ ਪਹਿਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਗੱਤੇ ਦੀ ਥਾਂ ਫੱਟੀ, ਕਲਮ, ਦਵਾਤ ਅਤੇ ਕਾਇਦੇ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਫੱਟੀ ਸਕੂਲ ਲਾਗਲੇ ਛੱਪੜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋ ਕੇ ਫਿਰ ਗਾਚਣੀ ਮਲ਼ ਕੇ, ਸੁਕਾ ਕੇ, ਤੱਪੜਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਣਾ। ਇਕੱਠਿਆਂ ਬੈਠ ਕੇ ਫੱਟੀ ਸੁਕਾਉਣ ਵੇਲੇ ਗਾਏ ਜਾਣ ਬੋਲ ਵੀ ਬੜੇ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ। ਫੱਟੀ ਪੋਚ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਵਾਲੇ ਗੀਤਾਂ ਵਾਂਗ ਬੋਲਣ ਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਅੱਜ ਵੀ ਬੜੇ ਯਾਦ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।
‘ਸੂਰਜਾ ਸੂਰਜਾ ਫੱਟੀ ਸੁਕਾ, ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਲਿਖਣਾ ਸਿੱਖਣਾ।’ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਵਾਤ ਵਿੱਚ ਕਲਮ ਨੂੰ ਮਧਾਣੀ ਵਾਂਗ ਫੇਰ ਕੇ ਸਿਆਹੀ ਗੂੜ੍ਹੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਲਣਾ ‘ਆਲ਼ੇ ਵਿੱਚ ਧਮੂੜੀ ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਹੀ ਗੂੜ੍ਹੀ।’ ‘ਕੋਠੇ ਉੱਤੇ ਮੱਛਰ, ਮੇਰੀ ਸ਼ਾਹੀ ਗੱਚਲ।’ ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਦੇ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਖੇਤ ਦੁਆਲੇ ਲੱਗੀ ਵਾੜ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਫੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕੰਮ ਹੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਕਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਗੱਲੇ ਛੁੱਟੀ ਤੋਂ ਘਰ ਪਰਤਦਿਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰਾ ਕੋਈ ਉੱਚੀ ਨੀਵੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਫੱਟੀ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲਿਖਾਈ ਕਰਨ ਨੂੰ ਇਮਲਾਹ, ਜੋ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਜਾਂ ਜਮਾਤ ਦੇ ਮਨੀਟਰ ਦੇ ਬੋਲਣ ’ਤੇ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਇਬਾਰਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਹੁਣ ਅਗਲੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਲੇਟ, ਸਲੇਟੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਲੇਟ ਕਾਲੇ ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਟੀਨ ਤੇ ਕਾਲੇ ਪੇਂਟ ਵਾਲੀ ਫੁੱਟ ਡੇਢ ਫੁੱਟ ਦੀ ਚੌਰਸ ਲੱਕੜ ਦੇ ਚੌਖਟੇ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਰਦੂ, ਹਿਸਾਬ, ਜੁਗਰਾਫੀਆ, ਬੱਸ ਇਹ ਹੀ ਮੋਟੇ ਮਜ਼ਮੂਨ ਪੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਉਦੋਂ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਬੜਾ ਹੀ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪੰਜਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਉੱਥੇ ਹੀ ਉੱਘੇ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਸੰਤ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੁਰਾਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਉੱਦਮ ਸਦਕਾ ਉਰਦੂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਣ ਲੱਗੀ, ਜਿਸਦਾ ਲਾਭ ਮੈਂ ਵੀ ਬੜਾ ਉਠਾਇਆ। ਬਾਕੀ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਮੈਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਉਜਾੜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਧਰ ਆ ਕੇ ਕੀਤੀ। ਦਸਵੀਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਧਰ ਆ ਕੇ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਪਹਿਲੀਆਂ ਚਾਰ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਉਰਦੂ ਮੈਂਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਦਸਵੀਂ ਜਮਾਤ ਕਰਕੇ ਪਟਵਾਰੀ ਦਾ ਇਮਤਿਹਾਨ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ। 1965-66 ਤਕ ਪਟਵਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦਫਤਰੀ ਕੰਮ ਕਾਜ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।
ਲਗਭਗ ਚੌਂਤੀ ਸਾਲ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ 2008 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਇਟਲੀ ਆ ਗਿਆ। ਬੇਸ਼ਕ ਫੱਟੀ ਤੋਂ ਕਾਪੀ, ਦਵਾਤ, ਕਲਮ, ਪੈਨਸਲ, ਪੈੱਨ ਤਕ ਦਾ ਸਫਰ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਪਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਯੁਗ ਦੇ ਕਾਫਿਲੇ ਵਿੱਚ ਰਲਣ ਦੀ ਰੀਝ ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਸੀ।
ਅਖੀਰ ਇੱਕ ਵੇਰ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇੜਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕੋਲੋਂ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਰਕਮ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡਹੈਂਡ ਕੰਪਿਊਟਰ ਲੈ ਲਿਆ ਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇੱਧਰੋਂ ਉੱਧਰੋਂ ਪੁੱਛ ਪੁਛਾ ਕੇ ਕੁਝ ਅੱਖਰ ਪੁੱਠੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਲਿਖਣੇ ਸਿੱਖ ਲਏ। ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮੱਸ ਤਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਕੁਝ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਉੱਦਮ ਸਦਕਾ ਨਾਲ ‘ਸਾਹਿਤ ਸਾਂਝ ਸੁਰ ਸੰਗਮ ਮੰਚ ਇਟਲੀ’ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਅਜੇ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਬਹਤ ਛੇਤੀ ਹੱਲ ਵੀ ਹੋ ਗਿਆ।
ਇਸੇ ਸਾਹਿਤ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਤੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਸਵਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ‘ਘੋਤੜਾ’ ਜੀ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੰਪੂਟਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਮ੍ਰਿਤ ਫੌਂਟ ਇਨਸਟਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਟਾਈਪ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਲਿਆ। ਮੈਂਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਮੈਂਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ‘ਮੀਡੀਆ ਪੰਜਾਬ ਜਰਮਨ’ ਵਿੱਚ ਛਪੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਫੱਟੀ ਤੋਂ ਫੌਂਟ ਤਕ ਦਾ ਸਫਰ ਅਜੇ ਲਗਾਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸੌਖਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁਣ ਪੁਰਾਣੇ ਫੌਂਟਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਕੋਡ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ।
ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਹੈ ਮੈਂ ਇਸਦਾ ਅਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮੇਰੇ ਫੱਟੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਕੋਡ ਫੌਂਟ ਤਕ ਦੇ ਇਸ ਸਫਰ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵੀ ਮੇਰੇ ਸੁਹਿਰਦ ਮਿੱਤਰ, ਸੇਧਕ ਅਤੇ ਨੇਕ ਸਲਾਹਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਏ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂ ਹਰ ਦਮ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ।
ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਫਰ ਮੁਸ਼ਕਲ,
ਸੌਖਾ ਹੈ ਨਾਲ ਕਾਫਿਲੇ।
ਇਸ ਕਾਫਿਲੇ ’ਚ ਚੱਲਦਿਆਂ,
ਵਧਦੇ ਸਦਾ ਨੇ ਹੌਸਲੇ।
ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਤਾਲ ਦੇ ਇਹ,
ਛੱਡੀਏ ਕਦੇ ਨਾ ਸਿਲਸਲੇ,
ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦੇ,
ਕਈ ਤਲਖ ਤਜੁਰਬੇ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2635)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: