“ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਵਰਤਾਰਾ ਉਪਜੀਵਕਾ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ...”
(26 ਸਤੰਬਰ 2021)
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇ ਚੇਲੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਗੁਰੂ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਧੀਆ ਇਨਸਾਨ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਗੁਰੂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਉਸ ਤੋਂ ਚਾਰ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਜਾਣ। ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਸਮਾਂ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਤਾਂ ਰਹਿ ਗਏ ਪਰ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਗੁਣ ਤੇ ਕੀ ਔਗੁਣ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਔਗੁਣ ਦੂਰ ਕਰਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮੂਰਤੀ ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਮੂਰਤੀਕਾਰ ਨੇ ਤਾਂ ਵਾਧੂ ਮਲਬਾ ਉਤਾਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ:
ਸੋ ਗੁਰੂ ਕਰਹੁ ਜਿ ਬਾਹੁਰਿ ਨਾ ਕਰਨਾ।
ਪਰ ਜੇ ਗੁਰੂ ਆਪ ਹੀ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਦੂਸਰੇ ਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਵੇਗਾ? ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:
ਗੁਰੂ ਜਿਨਾ ਕਾ ਅੰਧਲਾ
ਚੇਲੇ ਨਾਹੀ ਠਾਉ।
ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਉ ਨਾ ਪਾਈਐ
ਬਿਨੁ ਲਾਵੈ ਕਿਆ ਸੁਆਉ॥
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਕਿੱਤੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਤੇ ਚੇਲੇ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਹੈ। ਬਿਨ ਗੁਰੂ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਦਾਨ ਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਜਿਵੇਂ ਤਕੜੀ ਫੌਜ ਦਾ ਬੇਸਮਝ ਕਪਤਾਨ ਜਾਨ ਦਾ ਖੌ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੰਗ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਜੁਗਤ ਤੇ ਸਿਆਣਪ ਦੇ ਨਾਲ ਲੜੀ ਅਤੇ ਜਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਪਹਿਲਵਾਨ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਨਾ ਦਾਅ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਢਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹਰ ਜੰਗ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਚਾਈ ਰੱਖਣ ਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਜਿਊਣ ਦੇ ਲਈ ਲੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਸਲੋਕ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸ਼ਖਸੀਅਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਨਾਇਕ ਆਖਦੇ ਹਾਂ।
ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗਾਇਕਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਾਡੇ ‘ਬਿਧਮਾਨਾਂ ਤੇ ਮੁਰਗੇ ਦੀ ਟੰਗ’ ਦੇ ਨਾਲ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਗਾਇਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਿਹਾ ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਅਸੀਂ ਸੱਚ ਮੰਨ ਲਿਆ ਪਰ ਅਸੀਂ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਖੋਜਾਰਥੀ ਬਣ ਕੇ “ਬਿਧਮਾਨ” ਬਣ ਗਏ।
ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਖੋਜਾਰਥੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੇਰੇ ਐਨੇ ਨੰਬਰ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਆਏ … ਹੁਣ ਤੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਵੀਆਂ ਬਾਰੇ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ। ਮੈਂਨੂੰ ਐਂ ਦੱਸ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਤੇ ਐਗਲਜ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਹੈ?”
ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਸਰ! ਜੇ ਕਿਤੇ ਪੇਪਰਾਂ ਵੇਲੇ ਮੇਰਾ ਐਂਗਲ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸੱਤਰ ਪਰਸੈਂਟ ਮਾਰਕਸ ਆਉਂਦੇ … ਤੇ ਰਹੀ ਗੱਲ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ ਦੀ, ਇਹ ਤਾਂ ਜੀ ਆਪਾਂ ਏਧਰੋਂ ਓਧਰੋਂ ਚੇਪ ਦੇਣਾ। ਆਪਾਂ ਕਾਪੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਮਾਸਟਰ ਹਾਂ! ਹੋਰ ਸੁਣਾਓ … ਕਿਵੇਂ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਘਰ ਦੀ ਗੱਡੀ?”
ਹੁਣ ਉਹ ਸੱਜਣ ਪੁਰਸ਼ ਕਿਸੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੈ। ਦਸ ਲੈਕਚਰਾਰ ਉਸਦੇ ਥੱਲੇ ਹਨ। ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, “ਜਿਹੇ ਕੁੱਜੇ, ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਆਲੇ, ਜਿਹੇ ਜੀਜੇ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਸਾਲੇ … ਕਰਦੇ ਘਾਲੇ ਮਾਲੇ।”
ਗੁਰੂ ਤੇ ਚੇਲੇ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕੁਝ ਹਵਸ ਦੇ ਅੰਨਿਆਂ ਨੇ ਅਪਵਿੱਤਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਅਪਵਿੱਤਰ ਹੋਇਆ ਹੈ? ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ …!
ਸਾਂਵਲ ਧਾਮੀ ਨੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਬਾਰੇ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਸਦੀ ਪੁਸਤਕ “ਤੂੰ ਨਿਹਾਲਾ ਨਾ ਬਣੀ” ਵਿੱਚ ਹਨ। ਗਾਈਡ, ਤੇ ਦੂਜੀ … ਪੇਂਜੀ ਦੇ ਫੁੱਲ। ਉਸਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਸਲੀ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਿਆ ਹੈ। ਕਦੇ ਮੌਕਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਪੜ੍ਹ ਲਿਓ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਓ ਕਿ ਉਹ ਕੌਣ ਹਨ? ਤੁਸੀਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀ ਰਜਾਈ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ? ਕੀ ਕਿਹਾ, ਸੁਣੀ ਨਹੀਂ? … ਅੱਛਾ ਜੀ? … ਉਹ ਵਿਦਵਾਨ ਰਜਾਈ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਚੈੱਕ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਠੰਢ ਲਗਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੱਕਰ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤਾਂ ਢਕੀ ਰਿੱਝਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਭਾਣਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਦਹੀਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਉਸ ਨੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫੁੱਟੀ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਪਾ ਲਿਆ। ਬੱਸ ਫੇਰ ਜੀ, ਜੋ ਹੋਇਆ ...। ਬਚਾ ਇਹ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਫੁੱਟੀ ਵਰਗੀ ਨੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਉਲਟਾ ਵੱਟਾ ਇਹ ਰੱਖ ਗਈ ਕਿ ਹੁਣ ਥੀਸਿਸ ਆਪ ਹੀ ਲਿਖੀਂ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੋਇਆ ਦੱਸ ਦੇਵੀਂ। ... ਨਹੀਂ ਮੇਰੇ ਸਾਲੇ ਦਾ ਜਲੂਸ ਕੱਢ ਦੂੰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿੱਚ।
***
ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦੱਸਣ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਡੀ ਚੇਤਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚੇਤਨਾ ਤਾਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ਜੇ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਗਿਆਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਇਨਸਾਨਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਿਲੇਬਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਗਿਆਨ ਦੇਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਨੌਕਰੀ ’ਤੇ ਲੱਗਣ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਹੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੈਕਾਲਿਆ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਤਕ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕੰਮ ਧੰਦਾ ਉਹ ਹੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹੋ ਜੋ ਅੱਗੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਵੇ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੱਪੜੇ ਵੇਚਦੇ ਹੋਵੋਂ ਤੇ ਕਹੋਂ, ਮੈਂ ਜਹਾਜ਼ ਚਲਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।
ਗਿਆਨ ਗੁਰੂ ਨੇ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਚੇਲੇ ਦੇ ਮਨ-ਮਸਤਕ ’ਤੇ ਪਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਧੂੜ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤਾਂ ਧੂੜ ਸਾਫ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਸਤਕ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਚੇਲੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦੀਵਾ ਜਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਚੇਲੇ ਦਾ ਬੁਝਿਆ ਦੀਵਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਗਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਚੇਲੇ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਦੀਵੇ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਪਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ। ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤਪ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਘਰ ਦੂਰ ਬਹੁਤ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਧਨਾ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮਿਹਨਤ ਅਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਾਧ ਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਵੋਗੇ। ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਗੁਰੂ ਚਾਬੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਿੰਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਜਾਣ, ਫੇਰ ਅਗਿਆਨ ਕੀ ਆਂਧੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣ ਝੱਖੜ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਚੇਲੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਅੰਤਰ ਮਿਟ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖਤਰਨਾਕ ਹੈ ਤੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਲਈ ਰਾਮਬਾਣ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਹੱਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਟੇਟ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣੇ ਸਾਖਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਦੇ ਵੱਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣੇ ਅਣਜਾਣੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣ ਗਏ ਹਾਂ।
ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣਾ ਗਾਵੈ ਗੀਤ
ਭੁੱਖੇ ਮੁੱਲਾ ਘਰੇ ਮਸੀਤ॥
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਵਰਤਾਰਾ ਉਪਜੀਵਕਾ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ, ਨਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਦੀ ਨਾ ਵੰਡਣ ਦੀ। ਰੋਟੀਆਂ ਕਾਰਨ ਪੂਰੇ ਤਾਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ। ਨੌਕਰੀਆਂ ਮੈਰਿਟਾਂ ’ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਮੈਰਿਟਾਂ ਨੰਬਰਾਂ ਨਾਲ ਆਉਣੀਆਂ। ਨੰਬਰ ਲੈਣ ਲਈ ਜੋ ਕਰਨਾ ਪਏ, ਕਰੋ। ਰੈਡੀ ਮੇਡ ਮਟੀਰੀਅਲ ਖਰੀਦੋ, ਨੰਬਰ ਲਵੋ। ਨੌਕਰੀ ਲਵੋ, ਗਿਆਨ ਪਵੇ ਢੱਠੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ। ਜਦ ਸਭ ਕੁਝ ਮੰਡੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ, ਫੇਰ ਕੌਣ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਚੇਲਾ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(3035)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: