“ਜਦੋਂ ਹੀ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਧਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੰਗੇ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਏ ...”
(19 ਫਰਵਰੀ 2020)

 

 (ਰਾਜ ਪੰਨੂ ਸੰਨ 1997 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਵੱਲੋਂ ਐੱਮ ਐੱਲ ਏ ਦੀ ਚੋਣ ਜਿੱਤ ਕੇ ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਸੂਬਾਈ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 2001 ਅਤੇ 2004 ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਹੋਰ ਐੱਮ ਐੱਲ ਏ ਚੁਣੇ ਗਏ। ਸੰਨ 2000 ਤੋਂ 2004 ਤੱਕ ਉਹ ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਦੇ ਸੂਬਾਈ ਲੀਡਰ ਰਹੇ। ਐੱਮ ਐੱਲ ਏ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ 28 ਸਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਅਲਬਰਟਾ ਵਿੱਚ ਸੋਸ਼ਿਓਲੋਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਇਹ ਇੰਟਰਵਿਊ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਜਿੱਤਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ 1 ਸਤੰਬਰ 1998 ਨੂੰ ਐਡਮਿੰਟਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਕੀਤੀ ਗਈ - ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ)

? ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਜਨਮ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਮੀਗਰੈਂਟ ਵਜੋਂ ਆਏ ਸੀ?

: ਨਹੀਂ ਜੀ, ਮੇਰਾ ਜਨਮ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ/ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ 1947 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ 1962 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਮੀਗਰੈਂਟ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ।

? ਅਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਸੀ?

: ਬਾਹਠ ਵਿੱਚ? ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ 29 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ।

? ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ, ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਬਾਰੇ। ਉੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਰਦੇ ਸੀ?

: ਮੈਂ ਇੱਕ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੌਖ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਆਸੀ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਅਕਾਲੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ 1920ਵਿਆਂ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਅਕਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਗਾਂਹਵਧੂ, ਅਤੇ ਰੈਡੀਕਲ ਰੁਝਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਸੀ। ਸੋ ਉਹਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਉੱਥੋਂ ਕੀਤੀ।

ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ, 1932 ਦੇ ਕਰੀਬ, ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਚੱਲਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਪਰ 1935 ਦੀ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਸਵੈ-ਰਾਜ (ਸੈਲਫ ਰੂਲ) ਅਧੀਨ ਪਹਿਲੀ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਸੀ, ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਮਨਿਸਟਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵਲੋਂ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਖੱਬੇ ਧੜੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਧੜਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਬਣਿਆ।

? ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇੰਡੀਆ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਆ ਗਏ, ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ?

: ਹਾਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਸੀ ਪੀ ਆਈ (ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ) ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ, ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਣਨ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਟੈਂਡ ਲਿਆ। ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਰਾਜ (ਸੈਲਫ ਰੂਲ) ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ। ਪਰ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਇੰਡੀਆ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਇੱਧਰ ਆ ਕੇ ਫਸ ਗਿਆ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹ ਬਾਕੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇੱਧਰ ਲਿਆ ਸਕੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਹੀ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਧਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਦੰਗੇ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਏ, ਅਤੇ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਵਾਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਖਮੀਆਂ, ਵੱਢਿਆਂ-ਟੁੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਫਰਕ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਕੌਣ ਸਨ। ਇਸ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ।

1947 ਵਿੱਚ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਅਖੀਰ ਉੱਤੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਆਈ ਦੁਫਾੜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਾਲ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ 1947 ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਬਾਰਡਰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਸਕੂਲ ਨਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੈਂਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਘਰ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦਾ ਗੜ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਰੈਡੀਕਲ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗੰਭੀਰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਭਰੇ ਦਿਨ ਸਨ।

ਪਰ ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰੈਡੀਕਲ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਵਾਚਣ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਬੈਠਾ ਬੈਠਾ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਮਰੇਡਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਦੇਖਦਾ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਘਰ ਹੀ ਰਿਹਾ, ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਸਾਲ 1948-49 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਦੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਦਰਅਸਲ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ 1949 ਦੇ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਹੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸੀ, ਪੜ੍ਹਾਈ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਨਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਪਰ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਨੇਜਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਉੱਤੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਗਾਮੀ ਲੋਕ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਦੇ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸੀ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕੋਈ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਮੰਗ ਸਕਦੇ ਸਨ।

ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਟਿਊਸ਼ਨ ਫੀਸਾਂ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਸੀ। ਸੂਬਾਈ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਕੂਲਾਂ ਲਈ ਪੈਸੇ – ਜਨਤਾ ਦੇ ਪੈਸੇ-ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸੋ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੜਤਾਲ ਟਿਊਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਸੀ। ਹੜਤਾਲ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਹੜਤਾਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਮੈਂ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਲੀਡਰ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਹੁਸ਼ਿਆਰ, ਉੱਘੇ, ਸਮਰਪਤ ਨੌਜਵਾਨ ਰੈਡੀਕਲ ਸਨ। ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਮੇਰੇ ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਲੁਕਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਡਰ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਟਪਿਆਲਾ। ਉਹ ਅੰਡਰਗਰਾਊਂਡ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਲਈ ਵਾਰੰਟ ਨਿਕਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਹੜਤਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਕੁ ਵਾਰ ਮਿਲ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਇਕਮੁੱਠ ਗਰੁੱਪ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਹੜਤਾਲ ਟਿਊਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਸ਼ੁਰੁ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀ ਰੈਡੀਕਲ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਸੋ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਸਹੀ ਉਮਰ ਉੱਤੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਲਹਿਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ, ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀ ਉਮਰ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦਾ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਹੜਤਾਲ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀ। ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫੈਸਲਾ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਅਕਾਲੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਕੁਝ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਦੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਵੀ ਅਸੀਂ ਰੁਕੇ ਨਾ। ਹੜਤਾਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹਿਮਾਇਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਸਟੂਡੈਂਟ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

? ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਗਰਗਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ?

: ਹਾਂ, ਹਾਂ। ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਸਵੀਂ ਕੀਤੀ ਉਦੋਂ ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਆ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1950 ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਦਾ ਕੰਮ ਕੱਚੀਆਂ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਪੱਕੀਆਂ ਅਲਾਟਮੈਂਟ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੜਾਅ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੀ ਗਾਰਡਨ ਕਲੋਨੀ, ਜਲੰਧਰ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਸੱਬੋਵਾਲ, ਵਿਖੇ ਜ਼ਮੀਨ ਅਲਾਟ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਮੈਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਰਗਮੀਆਂ ਦੀ ਰਵਾਇਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਹੜੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਕਮਿਊਨਿਟਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਜਾਂ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਲੀਡਰ ਬਣੇ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ 1950-51 ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ 1954-1955 ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਰਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ, ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮਜ਼ਾਹਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਦੋਲਨ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਲੰਧਰ ਸਨਅਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਬਣ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਹੜਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸੀ, ਇਕੱਲੇ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਬਾਹਰ ਵੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਮਨ ਲਹਿਰ ਬਹੁਤ ਤਾਕਤਵਰ ਸੀ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਖੱਬੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਲਹਿਰ ਸੀ, ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੋਕਲੇ ਆਧਾਰ ਵਾਲੀ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਦੇ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਯੂਥ ਫੈਸਟੀਵਲਾਂ, ਅਮਨ ਦੇ ਫੈਸਟੀਵਲਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੇ ਸੀ।

? ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੋਣ ਕੋਣ ਲੋਕ ਸਨ?

: ਸੁਰਜੀਤ ਬਾਜਵਾ ਇਸਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਰਵਿੰਦਰ ਸਰਾ ਵੀ ਇਸਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਹੈ। ਰਵਿੰਦਰ ਉਸ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਪ੍ਰੇਮ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ। ਪ੍ਰੇਮ ਹੁਣ ਸੀ ਪੀ ਆਈ (ਐੱਮ) ਦੀ ਅਖਬਾਰ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਹੈ। ਉਹ ਲੀਡਰ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਮਹਿਤਾ ਸੂਬਾਈ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਸੀ। ਬਲਰਾਜ ਮਹਿਤਾ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਫਰੰਟ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਹ ਸੂਬਾਈ ਪ੍ਰੈੱਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਵਿੱਦਿਅਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਇੱਕ ਦਿਲਚਸਪ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੰਦੇ ਲਈ ਵਧਣ ਫੁੱਲਣ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਥਾਂ ਸੀ, ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ।

? ਉੱਥੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਖਤਮ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕੀਤਾ?

: ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੋਈ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਅੜਿੱਕਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਦੋ ਸਾਲ ਗਵਾ ਲਏ। ਜਿਹੜੀ ਡਿਗਰੀ ਮੈਂਨੂੰ 1954 ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਮੈਂ 1956 ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਸਾਲ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਾਲ ਮੈਂ ਫੇਲ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਥਾਂ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਹੋਰ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਾਉਂਦੇ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਸਾਇੰਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਦੇ ਕੋਈ ਮੌਕੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਦੋ ਸਾਲ ਗਵਾਉਣ ਬਦਲੇ ਜਿਹੜੀ ਵਿੱਦਿਆ ਮੈਂਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰੌੜ੍ਹਤਾ ਲਿਆਂਦੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਨਿੱਜੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਫੀ ਵਧੀਆ ਤਜਰਬਾ ਸੀ।

ਸੰਨ 1956 ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਡੀ ਏ ਵੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਬੀ ਏ ਫਿਜ਼ਿਕਸ ਅਤੇ ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ। ਫਿਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਹੁਣ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਨੰਬਰਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਇੰਨੀ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਲਏ ਨੰਬਰਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੰਬਰ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਲਈ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਲੱਗਣੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਅਜੇ ਵੀ ਮਾੜੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸੀ।

ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਵਾਹ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਨਾਲ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਉਜਾਗਰ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦਾ ਚੰਗਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਸ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਾਇੰਸ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਵੀ ਕਾਰਕੁੰਨ ਸੀ। ਉਹ ਖੱਦਰ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਕਾਫੀ ਹਸਮੁੱਖ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸਪੋਰਟਸਮੈਨ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਉਹ ਇੱਕ ਮਾਡਰਨ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਟਾਫ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੇੜੇ ਸੀ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਡੇ ਸਾਥੀ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਮੇਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਘੜਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂਨੂੰ ਕੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਕਾਲਜ ਦਾ ਅਧਿਆਪਕ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਬੀ ਐੱਡ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ 1957 ਵਿੱਚ ਬੀ ਐੱਡ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੀ ਐੱਡ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਲੰਧਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਸਕੂਲ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਮੈਂ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਜੂਨੀਅਰ ਬੇਸਿਕ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਸੁਰਿੰਦਰ ਉੱਥੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮਿਲੇ। ਉਹ ਉਸ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ।

ਉੱਥੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਆਦਮਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਕੰਦੋਲਾ ਦੇ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਲੱਗ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਦੋਸਤ, ਸੁਰਜੀਤ ਬਾਸੀ, ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਖਤ ਲਿਖਿਆ। ਸੁਰਜੀਤ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਨੈਬਰਾਸਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ (ਐੱਮ ਏ) ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖਤ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਖਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਤੂੰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆ ਜਾਂਦਾ? ਇੱਥੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮੌਜਾਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਦਾਖਲ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕਾਬਲੀਅਤ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਦਾਖਲਾ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ।” ਅਸੀਂ ਬਾਹਰ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, “ਤੂੰ ਅਰਜ਼ੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਭਰ ਦਿੰਦਾ।” ਉਹਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਅਰਜ਼ੀ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਉੱਥੇ ਦਾਖਲਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰਸਤਾ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਮੈਂਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ ਸੀ ਪਰ ਤਿਆਰੀਆਂ ਅਮਰੀਕਾ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ।

ਸੋ ਮੈਂ ਉਸ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਲਈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਅਜੇ ਵੀ ਮਾੜੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਜਾਣ ਲਈ ਪੈਸੇ ਮੰਗਣ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਲੰਡਨ ਆਉਣ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਧੰਦਾ ਕਰਕੇ ਨੈਬਰਾਸਕਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਟਰਮ ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਲਈ ਪੈਸੇ ਜੋੜਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਉੱਥੇ (ਲੰਡਨ) ਆ ਕੇ ਕੰਮ ਲੱਭਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਪੱਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਲੱਭਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਉਹ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੰਦਾ ਲੱਗਦਾ। ਫਿਰ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ, ਜਿਹੜੀ ਕਾਫੀ ਚੰਗੀ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਇੱਕ ਰਿਸਰਚ ਲੈਬਾਰਟਰੀ ਵਿੱਚ ਇੰਜਨੀਅਰਿੰਗ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਉੱਥੇ ਜੂਨੀਅਰ ਇੰਜਨੀਅਰ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਨ 1961 ਦੇ ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂਨੂੰ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਕੰਮ ਮਾਲਕ ਮੈਂਨੂੰ ਲੰਡਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਬੀ ਐੱਸ ਸੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ “ਸੈਂਡਵਿਚ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ” ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਛੇਆਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਹ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਕਾਇਦਗੀ ਨਾਲ ਲੰਡਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਸੰਬਰ ਵਿੱਚ ਸੁਰਿੰਦਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਈ।

? ਸੋ ਇੰਗਲੈਂਡ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਲਿਆ ਸੀ?

: ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਸੰਨ 1960 ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਸੋ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉੱਥੋਂ ਆਇਆ ਤਾਂ ਉਹਦਾ ਪਿੱਛੇ ਇਕੱਲੀ ਦਾ ਜੀਅ ਨਾ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅਮਰੀਕਾ ਨਾ ਜਾਇਓ। ਮੇਰੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਉਡੀਕ ਕਰਿਓ। ਮੇਰੇ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਫੈਸਲਾ ਕਰਾਂਗੇ ਕਿ ਅਗਾਂਹ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।” ਸੋ ਉਹ ਦਸੰਬਰ 1961 ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 1961 ਦੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਮਿਸਟਰ ਕਪੂਰ, ਜਿਹੜਾ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਟੀਚਰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਕੁਲੀਗ ਵੀ ਸੀ, ਅਲਬਰਟਾ (ਕੈਨੇਡਾ) ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਠਹਿਰਿਆ ਅਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਦੇਖ, ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਪੈਸੇ ਠੀਕ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਉੰਨੇ ਹੀ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣਗੇ, ਜਿੰਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਤੂੰ ਉੱਥੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਆਪਾਂ ਉੱਥੇ ਦੋ ਸਾਲ ਕੰਮ ਕਰਾਂਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਤੂੰ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈਂ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਨੌਰਥ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵਾਂਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਫੀ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗੀ।” ਮੈਂਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਝਿਜਕ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੰਡਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਗਾਂਹ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਕਪੂਰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਦੇਖ, ਆਪਾਂ ਇਹਦੇ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਬਹਿਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ। ਜੇ ਮੇਰੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਸੁਪਰਡੈਂਟ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤੇਰਾ ਨਾਂ ਅਤੇ ਪਤਾ ਦੇ ਦੇਣਾ ਹੈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਜੋ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਹੋਵੇਗਾ।”

ਬਿਲਕੁਲ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਅਕਤੂਬਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂਨੂੰ ਉਸ ਹੀ ਸਕੂਲ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਤੋਂ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਆ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਕਪੂਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਗਿਆ ਸੀ। “ਮਿਸਟਰ ਕਪੂਰ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਤਕਰੀਬਨ ਇੰਨੇ ਪੈਸੇ ਮਿਲਣਗੇ। ਤੂੰ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਏਂਗਾ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਤੇਰੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਹਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾ ਅਤੇ ਵੀਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਹਿ। ਤੈਨੂੰ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੀਚਰ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਲੈਣਾ। ਪਰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਅਗਾਂਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾਲ ਭੇਜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।”

ਸੁਰਿੰਦਰ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਮਨ ਝੱਟ ਬਣਾ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਟੀਚਿੰਗ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਲੈਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਵੀਜ਼ੇ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ, ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਫਰਵਰੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਵੀਜ਼ਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਅਤੇ 16 ਮਾਰਚ 1962 ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸੂਬੇ (ਅਲਬਰਟਾ) ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

? ਤੁਸੀਂ ਅਲਬਰਟਾ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਏ?

: ਵਾਈਟਕੋਰਟ। ਇਹ ਇੱਥੋਂ (ਐਡਮੰਟਨ ਤੋਂ) ਤਕਰੀਬਨ 120 ਮੀਲ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਉਸ ਹਾਈਵੇਅ ਉੱਤੇ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਲਾਸਕਾ ਹਾਈਵੇਅ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਕਸਬਾ ਸੀ, ਕਸਬਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਇਹ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੁਰਖਤ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੁਰਖਤ, ਪਰ ਇਹ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਗੈਸ ਲੱਭੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੈਸ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੈਸ ਦੀਆਂ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਛਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਚੰਗੇ ਪੈਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਉੱਥੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ, ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਉੱਥੇ ਅਗਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਨ 64 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ (ਐਡਮੰਟਨ) ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਐਡਮੰਟਨ ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਾਇਆ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਅਤੇ ਮੈਂ ਦੋਵੇਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕੋਰਸ ਲੈ ਰਹੇ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਰਸਾਂ ਕਰਕੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਸੰਨ 64-65 ਦੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅਖੀਰ ’ਤੇ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਜੂਨ ਦਾ ਅਖੀਰ ਸੀ, ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਟਾਇਮ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਬਣ ਗਿਆ।

? ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸੀ?

: ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜੀ।

? ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ?

: ਹਾਂ, ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਦਿਆਂ, ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ, ਸਿਆਸੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਜਾਣ ਪਛਾਣ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ, ਨਾਲ ਮੈਂਨੂੰ ਕਾਫੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ। ਮੈਂਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ, ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਬਹੁਤੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਜੇ ਬਿਹਤਰ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਕੋਰਸ ਲਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜੀ ਵਿੱਚ ਮੇਜਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੇ ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜੀ ਵਿੱਚ ਆਨਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਕੋਰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੋ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜੀ ਵੱਖਰੇ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕਾਰਗਰ ਅਤੇ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਸੀ।

ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਹਿਸਾਬ ਅਤੇ ਸਾਇੰਸ ਵਿੱਚ ਲਈ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਠੀਕ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।

? ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਕੈਨੇਡਾ ਆਏ, ਆਪਣੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ? ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ? ਤੁਹਾਡੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਨ?

: ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਾਫੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਲੱਗੀ। ਅਸੀਂ 15-16 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹ ਸਨਿੱਚਰਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੋਂ ਉਸ ਹੀ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਅਲਾਸਕਾ ਹਾਈਵੇਅ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦੇ ਪਿੰਡ ਸੈਂਗੂਡੋ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਇੱਥੋਂ (ਐਡਮੰਟਨ ਤੋਂ) 100 ਮੀਲ ਹੈ। ਉਸ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਮਿਸਟਰ ਕਪੂਰ ਕੋਲ ਰਹੇ। ਉੱਥੋਂ ਇੱਕ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਸਟੋਰ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭਾਂਡੇ ਵਗੈਰਾ ਖ੍ਰੀਦੇ। ਸੈਂਗੂਡੋ ਵਾਈਟਕੋਰਟ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਵਾਈਟਕੋਰਟ ਲੈ ਗਿਆ। ਐਤਵਾਰ ਦੁਪਹਿਰੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕਲਾਸ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਹ ਸੋਚਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਦਾ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸ਼ਾਕ ਲੱਗਾ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵਾਈਟਕੋਰਟ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਡਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਘਰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ “ਟੀਚਰੇਜ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅਗਾਂਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਹਿਣਾ ਸੀ। ਇਹ ਘਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾਮੂਲੀ ਸੀ। ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੇ ਪੱਕਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ। ਜੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਬੱਸ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਸੀ।

ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਦਾ ਉਹ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੀਚਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਸੀ, ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੇ ਟੀਚਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੀਚਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਲਬਰਟਾ ਦੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਲੋਕ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਲਬਰਟਾ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ। ਪੂਰੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਅਧਿਆਪਕ ਸੀ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਅਧਿਆਪਕ ਸਕੂਲ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਰਹੀਏ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਟਲ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰਾਇਆ ਜਿਹੜਾ ਕਾਫੀ ਪੁਰਾਣਾ ਅਤੇ ਮਾੜਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬੀਅਰ ਪਾਰਲਰ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਰਾਤ ਦੇ ਇੱਕ ਵਜੇ ਤੱਕ ਰੌਲਾ ਪੈਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਾਈਸ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ, ਜਿੰਮ ਕੈਂਡਲ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਠਹਿਰਨ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸਕੂਲ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੀਂ ‘ਟੀਚਰੇਜ’ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਮੂਲੀ ਕਿਰਾਇਆ ਦੇਣਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਨੇ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੋ ਹਫਤੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਸਾਡੇ ਲਈ ‘ਟੀਚਰੇਜ’ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ, ਉੱਥੇ ਟੱਬ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸਟੋਵ ਬਦਲ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸਟੋਵ ਫਿੱਟ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਸਹਿਣਯੋਗ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜੇ ਵੀ ਇਹ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਮਕਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਅਗਲੇ ਢਾਈ ਸਾਲ ਰਹੇ, ਸੰਨ 1963-64 ਦੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਾਲ ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ।

? ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ?

: ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ 29 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ। ਮੈਂਨੂੰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ, ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨਾਲ, ਨੌਜਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਮੈਂਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਮੈਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਜਮਾਤਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਗਿਆਰਵੀਂ ਜਮਾਤ ਦਾ ਇਨਚਾਰਜ ਸੀ। ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ। ਜਿਸ ਬੰਦੇ ਦੀ ਥਾਂ ਮੈਂ ਆਇਆ ਸੀ, ਉਹ 81 ਜਾਂ 82 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਜੇ ਮੈਂਨੂੰ ਠੀਕ ਯਾਦ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਮਿਸਟਰ ਗਰੀਨ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਅਧਿਆਪਕ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਸਮੇਂ 81 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਾਫੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ। ਉਹ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਸਮਾਂ ਜਾਗਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਮੇਰੇ ਉੱਥੇ ਆਉਣਾ ਇੱਕ ਤਾਜ਼ੀ ਹਵਾ ਦਾ ਬੁੱਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪਸੰਦ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਛੜੇ ਹੋਏ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਬਦਲੇ ਤਸੱਲੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੇਰੇ 5-6 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਚੰਗੇ ਨੰਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਟਰਿਕ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੈਟਰਿਕ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਗਏ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਮਯਾਬ ਤਜਰਬਾ ਸੀ। ਇਹ ਬੜਾ ਚੰਗਾ ਤਜਰਬਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਕਦਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਹਿਰ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਬੰਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਡਿਗਰੀਆਂ ਹੋਣ, ਉਸ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਰੰਗ ਦਾ ਭੇਦ ਭਾਦ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ। ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਵੀ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅਜੀਬ ਲੱਗਦੇ ਸੀ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾੜ੍ਹੀ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਸਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼। ਪਰ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਹੀ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਉੱਥੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਕਸਬੇ, ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀਰਤੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਠੀਕ ਠਾਕ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸਨ।

ਅਸੀਂ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੇ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਇੱਕ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਜੋੜੇ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਬੰਦੇ ਦਾ ਨਾਂ ਫੌਰੈਸਟਰ ਸੀ। ਉਹ ਡੱਚ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਥੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਢਾਂਚਿਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਲੰਬੀਆ ਤੋਂ ਫੌਰੈਸਟਰੀ (ਜੰਗਲਾਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ) ਵਿੱਚ ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਡੌਰਿਸ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਬੱਚੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਦੋ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ। ਉਹ ਮਕਲਿਓਡ ਰਿਵਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸੁਹਣੇ ਕੰਟਰੀ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਗਏ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸਾਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ, “ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਗਲੇ ਵੀਕਇੰਡ ਉੱਤੇ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਖਾਣੇ ਉੱਤੇ ਸੱਦਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਸ ਹੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਈਟਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਤਜਰਬਾ ਸੁਹਾਣਾ ਬਣ ਗਿਆ। ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਟਾਫ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ 20 ਹੋਰ ਅਧਿਆਪਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਔਖਾ ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਕੁਝ ਫਾਇਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਦਰਜਾ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਤੁਹਾਡੇ ਰੁਤਬੇ ਕਰ ਕੇ ਤੁਹਾਡੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਫਾਇਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

? ਠੀਕ ਹੈ, ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਮੁੜ ਕੇ ਤੁਹਾਡੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਰਿਹਾ?

: ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ। ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਜੇ ਨਵੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਹੋਣਹਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਫੀ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਵਜੀਫੇ, ਅਤੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਿੰਦੇ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਟਾਫ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਚੰਗੀਆਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਾਬਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਕਾਫੀ ਉਤੇਜਨਾ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵਜੋਂ ਆਉਣ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਥਾਂ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ, ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ। ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਸਟੂਡੈਂਟ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਕਾਫੀ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆ ਰਹੇ ਸੀ। ਅਧਿਆਪਕ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੰਜਨੀਅਰ ਵੀ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਸੀ। ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਗਮ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਰਗਰਮ ਹੋ ਗਏ। ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਾਫੀ ਦਿਲਚਸਪ ਅਤੇ ਉਤੇਜਨਾ ਭਰਪੂਰ ਤਜਰਬਾ ਸੀ।

? ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਥਾਨਕ ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਵੱਡੀ ਸੀ?

: ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆਏ, ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਉਦੋਂ ਇੱਥੇ 15-20 ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਨਾਲ 25-30 ਵਿਦਿਆਰਥੀ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਆਏ ਇੰਮੀਗ੍ਰੈਂਟਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੀਜ਼ੇ ਉੱਤੇ ਆਏ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਜੋਂ ਆਏ ਕੁਝ ਕੁ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੇਖੋ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਕੁ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਸੀ।

? ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਸਮਾਗਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ?

: ਬਹੁਤਾ ਕਰਕੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ। ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਫਿਕਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਮੁਲਕ ਤੋਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਰੰਗਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਵਾਂਗ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਨਸਲਵਾਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮਸਲਾ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ, ਹਮਵਤਨੀਆਂ, ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਡਿਨਰ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮਾਗਮ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਗੁਰਦੁਵਾਰੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਸਮਾਗਮ ਸਨ।

ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਲਈ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਲਾਇਨਜ਼ ਕਲੱਬ ਜਾਂ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਕਲੱਬ ਵੱਲੋਂ। ਮੈਂਨੂੰ ਇਹ ਦੋ ਨਾਂ ਹੀ ਯਾਦ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਭਾਸ਼ਣ ਦੇਣ ਲਈ ਸੱਦਦੀਆਂ ਸਨ।

(ਰਾਜ ਪੰਨੂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਸੁਰਿੰਦਰ ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ: ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵਾਈਟਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਹੋਮ-ਸਕੂਲ ਮੀਟਿੰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਕਰਫਿਊ ਦਾ ਟਾਇਮ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ “ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਿਪਟਦੇ ਹੋ?” ਇਹ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਬੋਲੇ, “ਸਾਡੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਨੌਜਵਾਨ ਬੱਚੇ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੁੜੀਆਂ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।” ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ ਬਈ, “ਇਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਨੌਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ?” ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਸੀ।)

? ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਡਿਗਰੀ ਖਤਮ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਡਿਗਰੀ ਖਤਮ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ?

: ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਡਿਗਰੀ 1973 ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਦਾ ਕੰਮ, ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ, 1968 ਦੇ ਅਪ੍ਰੈਲ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਥੀਸਿਸ ਲਈ ਫੀਲਡ ਰਿਸਚਰਚ ਮੁਕਾ ਲਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਥੀਸਿਸ ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀਆਂ ਸੌਖੀਆਂ ਹੀ ਲੱਭ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਗ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂਨੂੰ ਟਰਾਂਟੋ ਦੀ ਯੌਰਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਸੰਨ 1968 ਦੇ ਜੁਲਾਈ ਜਾਂ ਅਗਸਤ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਟੋ ਮੂਵ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਥੀਸਿਸ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੁਹਾਡੀ ਪਹਿਲੀ ਤਰਜੀਹ ਆਪਣੀ ਨਿੱਤ-ਪ੍ਰਤੀ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਥੀਸਿਸ 1972 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ 1973 ਦੀ ਜਨਵਰੀ ਜਾਂ ਫਰਵਰੀ ਵਿੱਚ ਡਿਫੈਂਡ ਕੀਤਾ। ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮੇਰੀ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਉਦੋਂ ਖਤਮ ਹੋਈ, ਪਰ ਮੈਂ 1968 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਟਾਇਮ ਫੈਕਲਟੀ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

? ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਅਲਬਰਟਾ ਵਿੱਚ ਕਦੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ?

: 1969 ਵਿੱਚ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ (ਟਰਾਂਟੋ) ਗਏ, ਉਦੋਂ ਸੁਰਿੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਐਡਮੰਟਨ ਦੇ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਪੱਕੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲਈ ਸੀ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਟਰਾਂਟੋ ਜਾ ਕੇ ਉਹ, ਉੱਥੇ ਟੀਚਰ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਲੈ ਲਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਗ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੀ ਐੱਡ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਦੋ ਬੀ ਐੱਡ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ (ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ) ਐੱਮ ਏ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਬੀ ਐੱਡ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਡਿਗਰੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮੈਂ ਘਰ ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤੁਹਾਡੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ।” ਉਹਦੀ ਗੱਲ ਕਾਫੀ ਠੀਕ ਵੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਟਰਾਂਟੋ ਵਿੱਚ ਉਸ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੀ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਮਿਲੀ। ਇੱਥੇ (ਐਡਮੰਟਨ ਵਿੱਚ) ਸਕੂਲ ਬੋਰਡ ਵਾਲੇ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਟੀਚਰ ਰੱਖ ਲੈਣ।

ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੋਟਿਸ ਭੇਜਿਆ। ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਉਸ ਸਾਲ ਮਾਰਚ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, “ਸਾਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਹੋ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸਤੀਫਾ ਭੇਜ ਦਿਉ।” ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਮੈਂਨੂੰ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ।” ਮੈਂਨੂੰ ਟਰਾਂਟੋ ਪਸੰਦ ਸੀ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ। ਇਹ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਰੈਡੀਕਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਂਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ, “ਜੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ।” ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਨੌਕਰੀ ਲਈ ਅਰਜ਼ੀ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਫਿਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਪੈਣੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਗੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ (ਐਡਮੰਟਨ ਵਿੱਚ) ਆਪਣੇ ਕੁਲੀਗਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਟਰਾਂਟੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਾਂਹ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਥਿਤੀਆਂ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।” ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ, “ਠੀਕ ਹੈ, ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ।” ਮੇਰਾ ਖਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਅਪ੍ਰੈਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਅਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਟਰਾਂਟੋ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਸਿਆਟਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੇਪਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਥੇ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਇੰਡੀਆ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ, ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇੱਥੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਸਨ।

ਇਸ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਦੇ ਕਈ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੀ ਉਸ ਫੇਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਹਿਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਪੇਪਰਾਂ ਉੱਤੇ ਦਸਖਤ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਟਰਾਂਟੋ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਏ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਰਹੇ। ਜੂਨ ਦੇ ਅਖੀਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਉੱਥੋਂ ਇੱਥੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਇੱਥੇ 1969 ਤੋਂ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ 1969 ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

? ਸੋ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ 1969 ਤੋਂ ਹੋ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਇੰਡੋ-ਕੈਨੇਡੀਅਨ/ਸਾਊਥ ਏਸ਼ੀਅਨ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਮੈਂਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਾਧੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ?

: 1960ਵਿਆਂ ਦੇ ਅੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਹਰ ਸਾਲ ਸੈਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। 1971, 1972, 1973 ਤੱਕ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ – ਇੰਜਨੀਅਰ, ਟੀਚਰ, ਅਕਾਉਂਟੈਂਟ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਦਿ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਅਤੇ ਗਰੈਜੂਏਟ ਸਟੂਡੈਂਟ (ਐੱਮ ਏ ਜਾਂ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ), ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਆਏ।

ਇਸ ਲਈ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵੱਖਰੀ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਪਿਛੋਕੜ, ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ, ਆਮਦਨ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ, ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸੁਹਜ ਅਤੇ ਸੁਆਦਾਂ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਹ ਇੱਕ-ਰੂਪੀ (ਹੋਮੋਜੀਨੀਅਸ) ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਕਿਹੜਾ ਬੰਦਾ ਕਿਹੜੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰੇਗਾ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਖਾਸ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਸੀ। ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖਰੇਵੇਂ – ਜਿਵੇਂ ਇਲਾਕਾਈ ਜਾਂ ਬੋਲੀ ਦੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਖਰੇਵੇਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1970ਵਿਆਂ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਇਹ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਇੱਕ-ਮੁੱਠ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਰੂਪੀ (ਹੋਮੋਜੀਨੀਅਸ) ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੀ, ਫਿਰ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀ ਹੋ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ “ਬਲੂ ਕਾਲਰ ਵਰਕਰਜ਼” (ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲੋਕ) ਆਉਣ ਲੱਗੇ। 1973 ਦੇ ਆਇਲ ਕ੍ਰਾਈਸਿਸ (ਤੇਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਇੰਡਸਟਰੀ ਦੇ ਸੰਕਟ) ਕਾਰਨ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਮੌਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਕਮੀ ਆਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸੰਨ 1976 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਟਰੂਡੋ ਨੇ ਤਨਖਾਹਾਂ ਅਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲਾਂ (ਵੇਜ ਐਂਡ ਪ੍ਰਾਈਸ ਕੰਟਰੋਲਜ਼) ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕੰਟਰੋਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ ਕਿ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਧਣ ਲੱਗੀ। ਕੀਮਤਾਂ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਾਫੀ ਸਾਰੀ ਸਪੈਕੂਲੇਸ਼ਨ (ਸੱਟਾਬਾਜ਼ੀ) ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਆਏ, ਵਪਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਵਧਣ ਲੱਗੀ। ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਲੋਕ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਖੂੰਜੇ ਲੱਗਣ ਲੱਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਮਾਰਕੀਟ ਦੀ ਸੱਟੇਬਾਜ਼ੀ (ਸਪੈਕੂਲੇਸ਼ਨ) ਵਿੱਚ ਮਿਲੀਅਨਾਂ ਡਾਲਰ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਨਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ, ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਐੱਮ ਏ ਜਾਂ ਐੱਮ ਐੱਸ ਸੀ ਦੀਆਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜਾਂ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮੇਚ ਖਾਂਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਟੈਕਸੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਵਧ ਗਈ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਫਰਕਾਂ, ਆਮਦਨਾਂ ਦੇ ਫਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦੇ ਫਰਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਵੰਡੀ ਗਈ।

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਨਵੇਂ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਿਰ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੱਦ ਇਕਮੁੱਠਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ (ਅੰਬਰੇਲਾ) ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਕਾਊਂਸਲ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਸੁਸਾਇਟੀਜ਼। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ 10-15 ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਕਰਨਾਟਕਾ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਕੇਰਲਾ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਬੰਗਾਲੀ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਸਿੱਖ ਸੁਸਾਇਟੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਰ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਲਈ ਬਣੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਨਾਤਾ ਰੱਖ ਸਕਣ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਈਚਾਰੇ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਮੇਲਜੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ। 1972 ਵਿੱਚ ਬਾਈਲਿੰਗੁਅਲਿਜ਼ਮ ਅਤੇ ਬਾਈਕਲਚਰਲਿਜ਼ਮ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਲਟੀਕਲਚਰਲਿਜ਼ਮ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਸੈਂਟਰ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਵਸੀਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿਣਾ ਇੱਕ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਗੱਲ ਸੀ।

ਪਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਝਗੜੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ, ਵੰਡੀਆਂ ਪੈਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਪਛਾਣ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਅੰਦਰੂਨੀ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਕਾਰਨ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਧਣ ਲੱਗੇ। ਇੱਕ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆਂ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ, ਇੱਕ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਬਣ ਗਏ। ਅੱਸੀਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਮੂਲਵਾਦ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲੋਂ ਝਗੜੇ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਕਿਸ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰੇਗਾ, ਕਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਬੋਲੇਗਾ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਰਗਰਮ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਾਂ, “ਸਮਝ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਵੋ। ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਇੰਡੀਆ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੋ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉੱਥੇ ਕਈ ਕੁਝ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹਿਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚੇਗਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।”

ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਗਲ ਪੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀਆਂ, ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਵੀ ਹੋਏ। ਅਸੀਂ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਹੱਦ ਅੰਦਰ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ। ਪਰ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਕਾਫੀ ਵੱਖਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ-ਧਾਰਮਿਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਕਰਕੇ ਵੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਣ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਆ ਗਈ। ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਜਮਾਤੀ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਦੌਲਤਮੰਦ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਜੁਲਦੇ ਹਨ। ਫਿਰ ਮਿੱਲਵੁੱਡ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਪਰ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਅਬਾਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ, ‘ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਮਾਤ’ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇੰਡੀਆ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਵਿੱਦਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਤਣਾਅ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕੁਝ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

? ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਬਾਰੇ ਬਾਹਰਲੀ ਵੱਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੀ?

: ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸਨ। ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਐਥਨਿਕ ਵੋਟਾਂ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। 1970ਵਿਆਂ ਅਤੇ 1980ਵਿਆਂ ਵਿੱਚ ਐਥਨਿਕ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਕਾਫੀ ਵਧ ਗਈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨੂੰ ਕਦੇ ਇਸ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਵੱਲੋਂ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੇ ਸੱਦੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ਜਾਂ ਕਦੇ ਇਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਅਤੇ ਕਦੇ ਉਸ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵੱਲੋਂ ਹਿਮਾਇਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸੱਦੇ ਆਉਣ ਲੱਗੇ - ਮਿਊਂਸਪਲ ਪੱਧਰ ’ਤੇ, ਸੂਬਾਈ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਫੈਡਰਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ। ਇਸ ਲਈ ਵੱਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕੀਤਾ ਵੀ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਲਿਬਰਲ ਕਾਫੀ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸੂਬਾਈ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਪਰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਫੈਡਰਲ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵੀ। ਟੋਰੀ ਵੀ ਕਾਫੀ ਸਰਗਰਮ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਪਤਵੰਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਵੀ ਹੋਏ। ਉਹ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ, ਵਿਆਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਦਿਖਾਉਣ ਨੂੰ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਕਰਦੇ ਸੀ ਕਿ “ਸਾਡੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ।”

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵੱਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਨੂੰ ਇਹ ਫਿਕਰ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਘਨ ਪਾਵੇਗੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਿੱਚ ਨਸਲਵਾਦ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਖਿਆਲ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਸਾਡੇ ਵਸਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੱਖਰਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਆਏ, ਉਹ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਸਨ, ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਦੇ ਗੋਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦੇ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਬਾਰੇ ਸਮਝ ਵੱਖਰੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵੰਡੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਸਾਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੁੱਘੜ, ਵੱਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੁਲੇ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਕਾਰੋਬਾਰੀ, ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੇਸ਼ਾਵਰ (ਪ੍ਰੋਫੈਸ਼ਨਲ) ਲੋਕ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਗੋਰੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਡੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਅਤੇ ਗੋਰੀ ਕਮਿਊਨਿਟੀ ਵਿਚਕਾਰ ਨਸਲਵਾਦ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘੱਟ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਇੰਨਾ ਹੀ ਸੰਗੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦੱਬੀ ਸੁਰ ਵਾਲਾ ਸੀ।

? ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇੰਡੀਆ ਛੱਡਿਆ, ਉਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਖੱਬੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸੀ?

: ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਕਹਿਣੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ 1956 ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਰੋਜ਼ੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੀ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਘਟਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1959 ਤੱਕ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਰਗਰਮ ਸਿਆਸਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅਜੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਉਹੀ ਘੇਰਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਜੀਤ ਬਾਜਵੇ ਨੇ, ਨੌਨਿਹਾਲ ਅਤੇ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹੇ ਦੋਸਤ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ 10-15-20 ਜਣੇ ਸਾਂ, ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਖਿੰਡਰ ਗਏ, ਸਾਡੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੂਬਾਈ ਲੀਡਰਾਂ ਸਮੇਤ। ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਅਤੇ ਮੋਹ-ਭੰਗ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸੁਸਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ।

? ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ?

: ਇੱਥੇ ਵੀ ਸੰਨ 1971-72 ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਣ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੈੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਸੀ। ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਜੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤੇ ਕਾਫੀ ਦਬਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ-ਛੇ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਹਾਨੂੰ ਟੈਨਿਊਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਭਾਵ ਤੁਹਾਡੀ ਨੌਕਰੀ ਪੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇੱਕ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਸੀ, ਪਰ 1971 ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਸਿਆਸਤ ਵੱਲ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਕਰਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਿਨਾਂ ਸਮੇਂ ਵੀ ਮੈਂ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਸਰਗਰਮ ਸੀ। ਵੀਅਤਨਾਮ ਦੀ ਜੰਗ ਦਾ ਵਿਰੋਧ, ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ। ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ (ਨੈਸ਼ਨਲਿਜ਼ਮ) ਦੀ ਦਲੀਲ ਕਾਫੀ ਅਪੀਲ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਕੈਨੇਡਾ ਲਈ ਖੁਦਮੁਖਤਿਆਰੀ ਦੀ ਗੱਲ। ਇਹ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਪੀਲ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਇਸ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਦੇਖਣ ਉੱਤੇ ਕਾਫੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਕਈ ਦੋਸਤ ਸਨ ਜੋ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਡੌਨ ਮਕਾਈਵਰ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੀ ਐੱਚ ਡੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੈਲਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਬਰਤਾਨੀਆ ਤੋਂ ਲੇਬਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਾਫੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾਈ। ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਪਸੰਦ ਮੁਤਾਬਕ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਖੱਬੇਪੱਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਸਿਆਸੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਖੂਬ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ।

ਪਰ ਮੈਂ ਸੰਨ 1971 ਤੱਕ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੀਡਰ ਗਰਾਂਟ ਨੌਟਲੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਅਕਾਦਮਿਕ ਕੁਲੀਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸ ਲੰਚ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਕੁ ਲੋਕ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿੱਪ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਰ ਸਰਗਰਮ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀ ਪਬਲਿਕ ਮੀਟਿੰਗਾਂ, ਕਾਨਫਰੰਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਟੌਮੀ ਡਗਲਸ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਉੱਘਾ ਲੀਡਰ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਸਾਡਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ।

ਉਸ ਸਮੇਂ, 1972-73 ਵਿੱਚ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਵਿਚਲਾ, ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ, ਵਾਫਲ ਗਰੁੱਪ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਵ-ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਪਰਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਨਾਲ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਫਿਰ ਵਧਣ ਲੱਗੀ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਮੈਂ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਸਿਧਾਂਤਕ ਸਮਝ ਵਾਲਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵੀ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਹਰ ਇੱਕ ਲਈ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਤੁਹਾਡਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਬਹਿਸਾਂ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਖੁਦ ਲਿਖਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਬਹਿਸ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਅਮਲ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਮੁਤਾਬਕ ਖਾਸ ਮਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹੋ। ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ (ਸੋਸ਼ਿਓਲੌਜਿਸਟ) ਵਜੋਂ, ਮੈਂਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲੱਗਾ। ਸਿਰਫ ਕਮਿਊਨਿਟ ਮੈਨੀਫਿਸਟੋ ਵਾਲੇ ਪੁਰਾਣੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਜਾਂ ਪਾਰਟੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਖਰੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਸਦਾ ਹੀ ਇਹ ਸੋਚਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੱਟੜ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵਾਹ ਅਤੇ ਨਵੀਂਆਂ ਬਹਿਸਾਂ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਸਮੱਗਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਣ ਲੱਗਾ।

ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਸਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਵਾਪਸੀ ਹੋਈ। ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਮਸਲਿਆਂ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਮਸਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਫਿਕਰ।

? ਤੁਸੀਂ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ?

: ਸਾਫ ਸਾਫ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਸਨ। ਇੱਕ ਸੰਸਥਾਪਕ ਪਾਰਟੀ ਵਜੋਂ 1970ਵਿਆਂ ਦੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਖੱਬੇ ਪੱਖ ਦੀ ਲਗਭਗ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਲਬਰਟਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਜਾਂ ਛੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗਰੁੱਪ ਸੀ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਂ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੱਟੜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਿਹਾ। ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਾਰਟੀ ਸੀ, ਜਿਸਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੈਂਨੂੰ ਖਿੱਚਿਆ। ਲਿਬਰਲਾਂ ਨੇ ਨਹੀਂ। ਕੁਝ ਕੁ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟਰੂਡੋ ਨੇ ਮੈਂਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ ਪਰ ਲਿਬਰਲ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕਦੇ ਨਹੀਂ। ਟੋਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਚੋਣ ਸੀ।

? ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਸਨ?

: ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਸਿਆਸਤ, ਹਾਂ, ਉਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਸੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ 1961-62 ਵਿੱਚ ਅਲਬਰਟਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਿਆਸਤ ਉੱਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਕਰੈਡਿਟ ਪਾਰਟੀ ਗਾਲਬ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਸੰਨ 1935 ਤੋਂ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਲੀਡਰ ਪ੍ਰੈਸਟਨ ਮੈਨਿੰਗ ਦਾ ਪਿਤਾ ਅਰਨਸਟ ਮੈਨਿੰਗ ਸੀ। ਉਹ ਸੂਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੱਖ ਸਿਆਸੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਤਜਰਬੇ, ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਸੰਨ 1965 ਦੀ ਪੱਤਝੜ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਕਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਿਬੇਟ ਹੋਈ ਸੀ। ਡਿਬੇਟ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੈਲਸ਼ ਨੌਜਵਾਨ ਅਕਾਦਮਿਕ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ। ਵਿਲੀਅਮਸਨ ਇੱਕ ਫਿਲਾਸਫਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਕਰੈਡਿਟ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਲੋਚਕ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਹੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨੀਤੀਆਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੱਜੇ ਪੱਖੀ ਸਨ।

ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਨੂੰ ਕੈਂਪਸ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਨੇ ਇਹ ਚੁਣੌਤੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ। ਡਿਬੇਟ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਤੰਬਰ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ ਅਤੇ ਦੁਪਹਿਰੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਯਾਦ ਮੁਤਾਬਕ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਪਰ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਇਸ ਨੌਜਵਾਨ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਮੈਨਿੰਗ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਸੋਸ਼ਲ ਕਰੈਡਿਟ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਿਕਰਮੰਦ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਪਾਰਟੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਲੱਗਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਹ ਸੀ ਐੱਨ ਡੀ ਪੀ। ਉਹ ਚੜ੍ਹਾਈ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਸਸਕੈਚਵਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪੂਰੇ ਜੋਬਨ ਉੱਤੇ ਸਨ ... ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ, ਕਾਰਗਰਤਾ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਨ 1964-65 ਵਿੱਚ ਮੈਡੀਕੇਅਰ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਡਗਲਸ (ਟੌਮੀ ਡਗਲਸ) ਅਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਸੀ।

ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਸੋਸ਼ਲ ਡੈਮੋਕਰੈਟਿਕ ਬਦਲ, ਸੋਸ਼ਲ ਕਰੈਡਿਟ ਦਾ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਬਦਲ ਸੀ। ਇਹ ਸਿਰਫ 1967 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਟੋਰੀ, ਕੁਝ ਨੌਜਵਾਨ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਅਕਾਊਂਟੈਂਟ ਲੋਅ-ਹੀਡ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਜਾਂ ਚਾਰ ਸੀਟਾਂ ਲੈ ਕੇ ਲੈਜਿਸਲੇਚਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ 1972-73 ਵਿੱਚ ਸੋਸ਼ਲ ਕਰੈਡਿਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ।

? ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਨੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਲਬਰਟਾ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਡੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਕੈਰੀਅਰ ਨੇ ਹੀ ਇਸ ਉੱਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ?

: ਅਕਾਦਮਿਕ ਅਤੇ ਅਕਾਦਮਿਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵਾਹ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸੋਸ਼ਲ ਡੈਮੋਕਰੈਟਿਕ ਸਿਆਸਤ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਜੇ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੂਰਪ ਵਿਚਲੇ ਜਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਤੋਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਤਜਰਬੇ ਵਿੱਚ ਸੈਂਟਰ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਸਿਆਸਤ ਨਾਲ ਵਾਹ ਪਿਆ ਸੀ।

? ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਚੋਣ ਲੜਨ ਬਾਰੇ ਕਦੋਂ ਕੁ ਸੋਚਣ ਲੱਗੇ?

(ਅਗਾਂਹ ਪੜ੍ਹੋ: ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

*****

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(1946)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)