“ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਾਈਕ ਚੁੱਕਦਾ ਤੇ ...”
(7 ਅਪ੍ਰੈਲ 2023)
ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਠਕ: 216.

ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ ਮੈਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਜਾਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਏਗਾ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਜਲੰਧਰ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਐੱਮ ਏ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਤੇ ਫਿਰ ਡੀ ਏ ਵੀ ਕਾਲਜ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ। ਮੇਰੀ ਜਵਾਨੀ ਇਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਰੂਜ (ਬੁਲੰਦੀ) ਵੱਲ ਗਈ। ਇੱਕ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਕਹਿਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋਂਦ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਦੇਣਦਾਰ ਹੈ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਜਲੰਧਰ ਬਾਈਪਾਸ, ਭਾਰਤ ਨਗਰ ਚੌਕ, ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ, ਪੀ ਏ ਯੂ, ਹੰਬੜਾਂ ਰੋਡ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਨਜਾਣ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਜਲੰਧਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਕੇ ਵੀ ਪਛਾਨਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।

ਮੈਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ ਸਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਰਾਮਾ ਮੰਡੀ, ਪੀ ਏ ਪੀ, ਬੀ ਐੱਸ ਐੱਫ ਚੌਕ ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਮੈਂ ਬੀ ਐੱਮ ਸੀ ਚੌਕ ਵੱਲ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ। ਇਸ ਰਸਤਾ ਮੇਰੀਆਂ ਸਿਮਰਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਮੈਂ ਅਰਬਨ ਅਸਟੇਟ ਫੇਜ਼ ਦੋ ਵੱਲ ਦੀ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਜਮਸ਼ੇਰ, ਧੀਣਾ ਫੇਰ ਕੂਲ੍ਹ ਰੋਡ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਟੇਡੀਅਮ, ਮਿਸ਼ਨ ਚੌਕ ਤੋਂ ਕਦੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਚੌਕ ਤੇ ਕਪੂਰਥਲਾ ਚੌਕ ਵੱਲ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਐੱਚ ਐੱਮ ਵੀ ਕਾਲਜ ਅੱਗੋਂ ਡੀ ਏ ਵੀ ਪੁੱਜਦਾ। ਕਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਚੌਕ ਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਜੋਤੀ ਚੌਕ ਤੇ ਫਿਰ ਪਟੇਲ ਚੌਕ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਦੂਸਰਾ ਮੇਰਾ ਪਸੰਦੀਦਾ ਰਾਹ ਸੀ।

ਪਟੇਲ ਚੌਕ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਜਲੰਧਰ ਘੁੱਗ ਵਸਦਾ ਤੇ ਸ਼ੋਰ ਸ਼ਰਾਬੇ, ਭੀੜ ਭੜੱਕੇ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੱਜੇ ਰਾਹ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਮਹੱਲਾ ਕਰਾਰ ਖਾਂ, ਮਾਈ ਹੀਰਾਂ ਗੇਟ, ਢੰਨ ਮਹੱਲਾ, ਰੈਣਕ ਬਜ਼ਾਰ, ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਾਰਕੀਟ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਜਾੜਿਆਂ ਤੇ ਵਸੇਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦਾ ਤੇ ਅਡੋਲ ਰਿਹਾ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਆਬਾਦੀ ਗੜ੍ਹ ਹੈ। ਜਲੰਧਰ ਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਬਣੇ। ਜਲੰਧਰ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਇਹ ਰਾਮ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਲਵ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਜਲੰਧਰ ਨਾਥ ਜੋਗੀ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੰਨਣ ਯੋਗ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਇਹ ਬਿਸਤ ਦੁਆਬ ਦੇ ਉਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਸਤਲੁਜ ਤਕ ਹਰ ਚਾਰ ਮੀਲ ’ਤੇ ਇੱਕ ਬਰਸਾਤੀ ਨਾਲਾ ਵਗਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਲ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਜਲੰਧਰ ਬਣਿਆ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਕਨਿਸ਼ਕ ਦੇ ਸਮਕਾਲ ਵਿੱਚ ਈਸਾ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਬੁੱਧ ਮੱਤ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਸਦੇ ਬਾਰਾਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਬਾਰਾਂ ਮੱਠ ਦੱਸੀਦੇ ਹਨ। ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਆਮਦ ਨਾਲ ਬਾਰਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਗਸਿਆ। 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਰਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਹੋਰ ਪੱਕੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਬਸਤੀਆਂ ਸਨ: ਬਸਤੀ ਨੌ, ਬਸਤੀ ਬਾਵਾ ਖੇਲ, ਬਸਤੀ ਸ਼ਾਹ ਕੁਲੀ, ਬਸਤੀ ਮਿੱਠੂ, ਬਸਤੀ ਪੀਰਦਾਦ, ਬਸਤੀ ਸ਼ਾਹ ਇਬਰਾਹਿਮ, ਬਸਤੀ ਪਠਾਣਾ, ਬਸਤੀ ਭੂਰੇ ਖਾਂ, ਬਸਤੀ ਵਾਨ ਵੱਟਾਂ, ਬਸਤੀ ਗੁਜ਼ਾਂ, ਬਸਤੀ ਸ਼ੇਖ, ਬਸਤੀ ਦਾਨਿਸ਼ਮੰਦਾਂ … … …।

ਜਲੰਧਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਇੱਥੋਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਾਲਾ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਚਲਦਾ ਵੀ ਰਿਹਾ। ਡੀ ਏ ਵੀ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਬਜ਼ੀ ਮੰਡੀ ਦੇ ਉਲਟ ਹੱਥ ਨਹਿਰੀ ਡਾਕ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਛੋਹਾਂ ਦੇਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀ।

ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਹਾਲ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਦੇਸ ਰਾਜ ਕਾਲੀ ਅਖਬਾਰ ਤੋਂ ਫਰਲੋ ਮਾਰ ਕੇ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦਾ। ਤਸਕੀਨ ਕਪੂਰਥਲੇ ਤੋਂ, ਹਰਵਿੰਦਰ ਭੰਡਾਲ ਸਨਿੱਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਕੇਸਰ ਆਪਣੀ ਕੰਪਿਊਟਰਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਆਉਂਦਾ। ਸ਼ੈਲੇਸ਼ ਤੇ ਭਗਵੰਤ ਰਸੂਲਪੁਰੀ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ। ਅਸੀਂ ਹਾਲ ਦੇ ਲਾਅਨ ਦੀ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਮਹਿਫ਼ਿਲ ਜਮਾ ਲੈਂਦੇ। ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਬਿੱਲੇ ਦੀ ਚਾਹ ਆਈ ਜਾਂਦੀ। ਕਿਸੇ ਦਾ ਤਵਾ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਹਿਤ, ਇਤਿਹਾਸ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਮੁੱਦੇ ਵਿਚਾਰੇ ਜਾਂਦੇ। ਫਿਰ ਕਾਫ਼ਿਲਾ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਨਿਕਲ ਪੈਂਦਾ। ਕਦੇ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮਾਨੇ ਬਲਬੀਰ ਪਰਵਾਨਾ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ। ਉੱਥੇ ਰਜਨੀਸ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਭ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਵਿਸ ਜਿਹੀ ਘੋਲਦਾ। ਮੇਰੇ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮੰਡਲੀ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਗਾਹ ਕਰਦਾ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ। ਬਾਬਾ ਸਾਹਿਤ, ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਮਿਥਿਹਾਸ ਦਾ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਕੋਸ਼ ਹੈ। ਜਗਤਾਰ ਜਿਊਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਜਾਂ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀਦ ਕੋਲ। ਸ਼ਾਮ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਕੋਲ ਬਿੱਲੀਆਂ ਵਾਲੇ ਅਹਾਤੇ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ। ਕਦੇ ਕੋਈ ਬੋਤਲ ਲੈਂਦਾ, ਕਦੇ ਕੋਈ ਅਹਾਤੇ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੈਅਸ਼ੁਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਈ ਮੁਫ਼ਤਖੋਰੇ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਜੋ ਪੀ ਪੂ ਕੇ ’ਗਾਂਹ ਜਾਂਦੇ।

ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬਾਈਕ ਚੁੱਕਦਾ ਤੇ ਨੂਰਮਹਿਲ ਰੋਡ ’ਤੇ ਪਾ ਦਿੰਦਾ। ਘਰ ਪੁੱਜਦੇ ਤਕ ਭਰਿਆ ਭਕੁੰਨਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ। ਨੰਗੇ ਫਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਹ ਮਹਿਫ਼ਿਲਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦੀਆਂ।

ਹੁਣ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਗੁੰਮ ਗਵਾਚ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕੈਡਮੀ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਹਮਕ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਨਾ ਕੁਝ ਸਿੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਪੰਧੇਰ ਜਾਂ ਜਨਮੇਜਾ ਜੌਹਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਵਨ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।

ਜਲੰਧਰ ਦੀਆਂ ਉਹ ਮਹਿਫ਼ਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰੀ ਕਥਾ ਵਰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਮਗਰ ਲਿਖਿਆ ਦੇਖਿਆ ‘ਯਾਰ ਜਲੰਧਰ ਤੋਂ’ … …।

ਇੱਕ ਪਿਆਰੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲ ਮੈਂ ਮੁਸਕਰਾ ਪਿਆ।

*****

ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(3897)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: sarokar2015@gmail.com)