“ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਖਦੀ ‘ਰ’ ਦਾ ਕੰਨਾ ਪੂਰਾ ਖਿੱਚ ਦਿੰਦੀ ਤੇ ਉਹ ਰਾਧਾ ਰਾਣੀ ਦੀ ਥਾਂ ...”
(16 ਅਪਰੈਲ 2025)
ਸਿਆਣੇ ਲੋਕ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਂ ਲੰਘ ਗਿਆ, ਉਹੀ ਚੰਗਾ। ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਂ ਮੈਂ ਹੰਢਾਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਕੁਝ ਚੰਗਾ ਸੀ ਜਾਂ ਮਾੜਾ, ਇਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੂਝਵਾਨ ਪਾਠਕ ਖੁਦ ਲਾ ਲੈਣ। 1971 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਲੱਗ ਗਈ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ‘ਬਲੈਕ ਆਊਟ’ ਦੇ ਹੁਕਮ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਅ (ਰੋਸ਼ਨੀ) ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਤਰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦਾ ਚੌਕੀਦਾਰ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦਾ, ਨਾਲ਼ੇ ਲਾਹ-ਪਾਹ ਕਰਦਾ। ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਈ ਸੰਤ ਕੌਰ ਦਾ ਘਰ ਸੀ। ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਉਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ-ਟੁੱਕ ਲਈ ਅੱਗ ਦਾ ਭਾਂਬੜ ਬਾਲ ਦਿੰਦੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਤਾਈ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਚਲੇ ਗਏ, “ਦੇਖ ਤਾਈ! ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਕਰੀਂ, ਤੈਨੂੰ ਪਤੈ ਲੜਾਈ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਐ। ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਲੋਅ ਦਿਸ ਪੈਂਦੀ ਐ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜਹਾਜ਼ ਉੱਥੇ ਹੀ ਆ ਬੰਬ ਮਾਰਦੈ। ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ-ਥੱਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਐ ਮਿੰਟਾਂ-ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ। ... ਥੋਡੇ ਕਰਕੇ ਕਿਤੇ ਥੇਹ ਨਾ ਬਣ ਜੇ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ...।”
ਅਜੇ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਕਿ ਤਾਈ ਸੰਤ ਕੌਰ ਛਿੜ ਪਈ, “ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਜੰਮੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਉਡਾਰੂ ਹੋਈ … … ਚੌਧਰੀ ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਕਹਿੰਦਾ-ਕਹੌਂਦਾ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰ ਸੀ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵੈਸ ਰੇ (ਵਾਇਸ ਰਾਏ) ਨਾਲ ਪਿਆਲੇ ਦੀ ਸਾਂਝ ਸੀ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਦੀ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਰਗੀ ਹਮੇਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਧਰ ਆਏ ਸੀ ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰੋਂ। ਨਾ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ ਘਰ ’ਤੇ ਬੰਬ ਮਾਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਸ਼ਰਮ ਨ੍ਹੀ ਆਊ (ਲਾਹੌਰ) ਆਲਿਆਂ ਨੂੰ। ... ਥੋਡਾ ਗਰਕ ਜੇ ਬੇੜਾ। ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੋ ਵੇਲੇ ਚੁੱਲ੍ਹਾ ਬਲ਼ਦਾ ਜਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ ਸ਼ਰੀਕਾਂ ਕੋਲੋਂ। ਰੋਟੀ ਪੱਕਦੀ ਦਾ ਸੱਲ ਐ ਥੋਨੂੰ।”
ਤਾਈ ਸੰਤ ਕੌਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਗਏ ਅਸੀਂ ਬਰੰਗ ਖ਼ਤ ਵਾਂਗ ਮੁੜ ਆਏ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਲੜਾਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਤਾਈ ਸੰਤ ਕੌਰ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਲੜਾਈ ਕਈ ਸਾਲ ਚਲਦੀ ਰਹੀ।
ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੱਖਾਂ ਮਲ਼ਦੇ ਸਕੂਲ ਜਾ ਵੜਦੇ ਸਨ। ਨਹਾਉਣਾ-ਧੋਣਾ ਅਤੇ ਬੁਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਉਦੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਨ। ਛੁੱਟੀ ਆਇਆ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਖੂਹ ’ਤੇ ਨਹਾਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਟੁੱਥ ਪੇਸਟ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਹੈਰਾਨੀ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਸਨ, ਵੇ ਫੌਜੀਆਂ! “ਹਾਅ ਕਿਆ ਬਿੱਠ ਜਿਹੀ ਪਾ ਲੈਨਾ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ?”
ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿਡਲ ਸਕੂਲ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ਤੇ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਦਾ ਹੀ ਹਿੱਸਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਅੱਠਵੀਂ ਪਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅੱਗੇ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈਣਾ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ‘ਮਾਈ ਦੇ ਲਾਲ’ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਸੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ‘ਮਹਾਂ ਵਿਦਵਾਨ’ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ‘ਉਚੇਰੀ ਸਿੱਖਿਆ’ (ਮੈਟ੍ਰਿਕ) ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਾਰ (Telegram) ਆਈ। ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਦਰਵਾਜੇ ਆ ਖੜਕਾਏ। ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ “Mother serious come soon”। ਮੈਂ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਥੋਡੀ ਮਾਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ ਜਲਦੀ ਪਹੁੰਚੋ।”
ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਬੇਬੇ ਦੀ ਨੂੰਹ ਕਹਿੰਦੀ, “ਬੇਬੇ ਤਾਂ ਦੋ ਵੇਲੇ ਮਾਹਰਾਜ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਐ, ਉਹ ਤਾਂ ਕਦੇ ਉੱਚੀ ਨੀ ਬੋਲੀ ਕਿਸੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਕਾਹਤੇ ਹੋ ਗਈ?”
ਜਦੋਂ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦੇ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਾਸਟਰ ਨੂੰ ਤਾਰ ਦਿਖਾਈ ਤਾਂ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਪੋਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ।
ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਸਰਪੰਚ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਉਂਝ ਤਾਂ ਅਨਪੜ੍ਹ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਕੀਰ ਮਾਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸੰਗਲ਼ ਸਿੰਘ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਣੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਰਾਧਾ ਰਾਣੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਲਿਖਦੀ ‘ਰ’ ਦਾ ਕੰਨਾ ਪੂਰਾ ਖਿੱਚ ਦਿੰਦੀ ਤੇ ਉਹ ਰਾਧਾ ਰਾਣੀ ਦੀ ਥਾਂ ਗਧਾ ਰਾਣੀ ਲਿਖ ਜਾਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਐੱਮ.ਏ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਹੋ ਸਰਪੰਚ, ਜਿਸਦਾ ਮੈਂ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਵਧਾਈ ਦੇਣ ਆਇਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਕਾਕਾ! ਹੁਣ ਹਟੀਂ ਨਾ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ, ਲੱਗਦੇ ਹੱਥ ਬੀ.ਏ. ਵੀ ਕਰ ਲੈ।”
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੱਭਣ ਲਈ ਅੱਜ ਵਾਂਗ ਕੋਈ shadi.com ’ਤੇ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ। ਭੂਆ ਭਤੀਜੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਮਾਸੀ ਭਾਣਜੀ ਦਾ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਦਾ। ਵਿਆਂਦੜ ਕੁੜੀ ਨਾਨਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਸੂਹਾ ਸੂਟ ਹੀ ਪਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਦੋ-ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਇਆ ਲਹਿੰਗਿਆਂ ’ਤੇ ਬਰਬਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਮਹਿੰਗੇ ਬੀਊਟੀ ਪਾਰਲਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਲੇਪ ਕਰਵਾਉਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਸੱਕ ਦੀ ਦਾਤਣ ਅਤੇ ‘ਮਾਈਆਂ (ਹਲਦੀ) ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਕੁੜੀ ਦਾ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਗੁਲਾਬ ਵਾਂਗ ਖਿੜ ਉੱਠਦਾ ਸੀ। ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਨਾਨਕਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਆਇਆ ਚਿੱਟਾ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਫਾਂਟਦਾਰ ਪਜਾਮਾ ਪਾਉਂਦਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਗੂਗਲ ’ਤੇ ਟੱਕਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਮਾਰਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਫਾਰਮੂਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਜੰਮੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਨਾਂ ਸੋਮ ਨਾਥ ਜਾਂ ਸੋਮਾ, ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਜੰਮੇਂ ਦਾ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਮੰਗੋ, ਬੁੱਧਵਾਰ ਦਾ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ, ਬੁੱਧੂ ਜਾਂ ਬੁੱਧਾਂ, ਵੀਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਾ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਵੀਰਾਂ, ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਦਾ ਸ਼ੁੱਕਰ ਸਿੰਘ। ਸਨਿੱਚਰਵਾਰ ਨੂੰ ਜੰਮੇਂ ਦਾ ਸ਼ੰਕਰ ਦਾਸ, ਸ਼ੰਕਰ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਸ਼ੰਕਰੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਕੋਈ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਚੰਨਣ ਸਿੰਘ, ਚੰਨੋਂ। ਮੱਸਿਆ ’ਤੇ ਜੰਮੇ ਦਾ ਮਸਤਾਨ ਸਿੰਘ।
ਅੱਜ ਪਿੰਡ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਲੀਆਂ ਵੀ ਉਹੀ ਹਨ ਪਰ ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਥੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਤੀ, ਖੁਰਪੀ ਖਰੋਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸਿਲਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਉੱਥੇ ਅੱਜ ਸਭ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਮੁਬਾਈਲ ਹਨ। ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਫੇਸਬੁੱਕਾਂ ’ਤੇ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਔਰਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਦੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਵੀ ਸੈਲਫੀਆਂ ਭੇਜ ਕੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ nice pic ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਮਾਵਾਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ’ਤੇ ਹੁਣ ਕੰਧਾਂ ਨਹੀਂ ਹਿੱਲਦੀਆਂ। ‘ਡੋਲ਼ੀ ਤੋਰ ਕੇ ਕੱਚਾ ਦੁੱਧ’ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਵੀਰੇ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚਲੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਤੇ ਪਰਦੇਦਾਰੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਟੀ.ਵੀ, ਮੁਬਾਈਲ, ਨੈੱਟ ਆਦਿ ਯੰਤਰਾਂ ਨੇ ਹੱਟੀ-ਭੱਠੀ ’ਤੇ ਲੱਗਦੀਆਂ ਮਹਿਫਲਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ
ਮੂੰਹ ਜ਼ੋਰ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੱਥਰੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਡੱਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ … …।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: (This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)
