“ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨਮਾ ਵਿੱਚ ...”
(5 ਮਈ 2020)
ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਬੇਹਤਰੀਨ ਅਦਾਕਾਰ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਭਾਵੁਕਤਾ ਨਾਲ ਲਬਰੇਜ਼ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੀ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਆਪਣੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸਦਕੇ ਸਾਮਹਣੇ ਬੈਠੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀਲ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਅਦਾਕਾਰ ਤੇ ਰੰਗ ਕਰਮੀ ਸੀ। ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਰੰਗਮੰਚ ’ਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਅਦਾਕਾਰੀ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਮਕਾਲੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਸਿਨਮਾ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਨੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।
ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਖੂਬੀ ਵਾਕਿਫ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵੀ ਘੜੇ। ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੂਸੀ ਅਦਾਕਾਰ ਸਟੈਨਲਵਸਕੀ ਸੀ ਜੋ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸਮੇਂ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ, ਸਰੀਰਕ ਸੰਤੁਲਨ, ਭਾਵੁਕਤਾ, ਮੂਲ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਚੈਖੋਵ ਜੋ ਸਟੈਨਲਵਸਕੀ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨ ਸਿਰਜੇ। ਚੈਖੋਵ ਨੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਰੂਹ ਤਕ ਅੱਪੜਣ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਰੋਲ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਦਾਕਾਰੀ ਸਬੰਧੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਮਾਇਸਨਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਵਿਹਾਰਵਾਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਤੇ ਘੁਣਤਰਾਂ ਆਪਣੀ ਰਸਮੀ ਰੰਗਮੰਚ ਵਿੱਦਿਆ ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ ਆਫ ਡਰਾਮਾ ਤੋਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ।
ਨੈਸ਼ਨਲ ਸਕੂਲ ਆਫ ਡਰਾਮਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਮੇਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕਾਂ ਮੀਰਾ ਨਾਇਰ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੀਰਾ ਨੇ ‘ਸਲਾਮ ਬੰਬੇ’ (1988) ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਨੇ ਸਟੇਜ ਦੇ ਨਾਟਕਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਸਫ਼ਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਅਤੇ ਹਾਲੀਵੁੱਡ ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ। ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਕਾਂਤਾ, ਭਾਰਤ ਏਕ ਖੋਜ, ਏਕ ਡਾਕਟਰ ਕੀ ਮੌਤ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਹਿਮ ਟੀ.ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੀਤੀ। ‘ਭਾਰਤ ਏਕ ਖੋਜ’ ਜੋ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਡਿਸ਼ਕਵਰੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ’ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਦੇ 5000 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੀਰੀਅਲ ਨੂੰ ਦੂਰਦਰਸ਼ਨ ਨੇ 53 ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੀਰੀਅਲ ਵਿੱਚ ਇਰਫ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸਟੇਜ ਦੇ ਧਨੀ ਓਮਪੁਰੀ, ਨਸੀਰੂਦੀਨ ਸ਼ਾਹ, ਨੀਨਾ ਗੁਪਤਾ, ਕੁਲਭੂਸ਼ਨ ਖਰਬੰਦਾ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਅਦਾਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ‘ਭਾਰਤ ਏਕ ਖੋਜ’ ਸੀਰੀਅਲ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਰਫ਼ਾਨ ਨੇ ਅਲਬਰੂਨੀ, ਸਲੀਮ, ਮਧੂਸੂਦਨ ਦੱਤਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਰੋਲ ਬਾਖੂਬੀ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਨੇ ਕੁਝ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਟੀ. ਵੀ. ਸੀਰੀਅਲ ਈਮੇਜ਼ਿੰਗ ਸਪੈਡਰ ਮੈਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਭਿਨੈ ਕੀਤਾ।
ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਾਲੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਬੇਹਤਰੀਨ ਫਿਲਮਾਂ ਹਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੁਮਰ, ਲੰਚ ਬਾਕਸ, ਪੀਕੂ, ਕਿੱਸਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੀਡੀਅਮ, ਲਾਈਫ ਇਜ਼ ਪਾਈ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਿੰਦੀ ਸਿਨਮਾ ਵਿੱਚ ਦਲੀਪ ਕੁਮਾਰ ਤੇ ਅਮਿਤਾਭ ਬਚਨ ਦੋ ਸਿਖ਼ਰ ਹਨ। ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਅਮਿਤਾਬ ਬਚਨ ‘ਪੀਕੂ’ ਫਿਲਮ ਦੀ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਤੋਂ ਆਪ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ‘ਲੰਚ ਬਾਕਸ’ ਵਰਗੀ ਸਮਾਂਨਤਰ ਫਿਲਮ ਨੂੰ ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਸਹਾਰੇ ਵਪਾਰਕ ਫਿਲਮ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ‘ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੁਮਰ’ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਹਿਮ ਫਿਲਮ ਸੀ,ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਚੈਨ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਨਮਾ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਦਿੱਤੀ। ਹਿੰਦੀ ਫਿਲਮਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫਿਲਮਾਂ “ਸਲੱਮਡਾਗ ਮਿਲੀਅਨੇਅਰ” ਅਤੇ “ਲਾਇਫ ਆਫ ਪਾਈ” ਵਿੱਚ ਅਦਾਕਾਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵਿਖਾਏ।
ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਤੇ ਬਹੁਪਾਸਾਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਤਿੱਖਾਪਣ ਅਤੇ ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਦੋ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮੀਡੀਅਮ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫਿਲਮ ‘ਕਿੱਸਾ: ਦੀ ਟੇਲ ਆਫ ਲੋਨਲੀ ਗੋਸਟ’ ਜਿਸਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ ਪੰਜਾਬ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਿਬ ਹੈ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਬੰਦੇ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਉਪਜੇ ਡਰ ਅਤੇ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਕਾਰਨ ਕੁੜੀ ਨਾਲੋਂ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਉਠਾਇਆ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਇਸ ਫਿਲਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿਰਦਾਰ ਸੀ। ਫਿਲਮ ਵਿਚਲੇ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਰੋਲ ਇੰਨਾ ਕਠਿਨ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇਰਫ਼ਾਨ ਨੇ ਇਹ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਦਰਸਾਇਆ ਸੀ ਪਰ ਇਰਫ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਤੇ ਕਠਿਨ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕਿਰਦਾਰ ਦੀ ਰੂਹ ਤਕ ਅੱਪੜਣ ਵਾਲੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਕੀਤੀ।
ਇਰਫ਼ਾਨ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਅਦਾਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਗੁਣਵੱਤਾ, ਗੰਭੀਰਤਾ-ਗਹਿਰਾਈ, ਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਅਦਾਕਾਰ ਤੇ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਦੀ ਕਮੀ ਸਿਨਮਾ ਜਗਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਖ਼ਲਕਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਰਫ਼ਾਨ ਦਾ ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ’ਤੇ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਉਸ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਹਨ:
ਤੂੰ ਜੁਦਾ ਹੋਇਓਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਛਾ ਗਈ,
ਪੀੜ ਦਿਲ ਦੀ ਬੂੰਦ ਬਣ ਕੇ ਅੱਖੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈ।
ਜਾਂ
ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਜੋ ਵੀ ਮਰਦਾ
ਫੁੱਲ ਬਣੇ ਜਾਂ ਤਾਰਾ
ਜੋਬਨ ਰੁੱਤੇ ਆਸ਼ਿਕ ਮਰਦੇ
ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਰਮਾਂ ਵਾਲਾ!
*****
(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)
(2108)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ:This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.)