“(2) ਨਾਟਕ ਨੇ ਬਦਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ --- ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮਾਨ”
(9 ਅਗਸਤ 2018)

ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਾਸ਼ੀ ਨੇ ਪਾਸ਼ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ’ ਪਾਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਲੋਕ ਘੋਲ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਆਣ ਬਣੇ, ਪਾਸ਼ੀ ਮੂਹਰਲੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੀ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਥੁੜ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਹਸਪਤਾਲ ਮੂਹਰੇ ਅੱਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਧਰਨਾ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਪ੍ਰਬੰਧ ’ਤੇ ਜੁਝਾਰੂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋਲਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਅਖਾੜੇ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰੇ ਮੱਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਧੌਣ ’ਤੇ ਧੌਲ ਮਾਰਕੇ ਅੰਦਰਲੀ ਤਾਕਤ ਜੋਂਹਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਬੰਨੇ ਨਾ ਲੱਗੀ। ਪਾਸ਼ੀ ਹੋਰਾਂ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਚਾਰੇ ਗੇਟਾਂ ਨੂੰ ਜੰਦਰੇ ਮਾਰ ਸਟਾਫ ਦੇ ਸਤਾਈ ਬੰਦੇ ਵੀ ਅੰਦਰੇ ਬੰਦਕ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਰਾਤ ਡੂੰਘੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਆਵਦੀ ‘ਅਸਲ’ ਤਾਕਤ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪਰ ਤੋਲਣ ਲੱਗੇ। ਜਿਹੜੇ ਪੁਲਸ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਤ੍ਰਹਿਕ ਮੰਨਦੇ ਸੀ, ਖਿਸਕਣ ਲੱਗੇ। ਬਾਹਰੋਂ ਆਇਆ ਲੱਖਾ ਸਿਧਾਣਾ ਵੀ ਬਦਲੇਖ਼ੋਰੇ ਅਤੀਤ ਦਾ ਭੰਨਿਆ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਕਾਸ਼ ਥੱਲੇ ਰਾਤ ਕੱਟਣ ਦਾ ਜੋਖ਼ਮ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੌਕੇ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਪਾਸ਼ੀ ਨੇ ਮੁੱਖ ਦਰਬਾਜ਼ੇ ਮੂਹਰੇ ਬਿਸਤਰਾ ਲਾ ਜੈਕਾਰਾ ਲਾਇਆ ਅਤੇ ਪੈ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਬਾਕੀ ਬੰਦੇ ਵੀ ਬਲ ਫੜ ਗਏ। ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਮੈਲ਼ੀ ਅੱਖ ਦੇਖਕੇ ਰਾਤ ਦੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਮੰਡੀ ਦਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਵੀ ਦੁਖੀ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਡਟਿਆ। ਬੇਖ਼ੌਫ਼ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਪਾਸ਼ੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ’ਤੇ ਪਈ ਪਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ’ ਵੀ ਉਸਦੇ ਸਾਹਾਂ ਨਾਲ ਧੜਕਣ ਲੱਗੀ। ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ਚੀੜ੍ਹਾਪਣ ਦੇਖ ਮੈਂਨੂੰ ਪਾਸ਼ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ।

ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਥਾਣੇ ਮੂਹਰੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਧਿਰਾਂ ਡਰਾਮਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਾਸ਼ ਸਟੇਜ ਲਾਗੇ ਗੇੜੇ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸੇ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ਕੁਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੰਨ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਾਸ਼ ਮੂਡੀ ਬੰਦਾ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਸਟੇਜ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ। ਪਾਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਭੀੜ ਨੇ ਸਾਹ ਰੋਕ ਲਏ। ਪਾਸ਼ ਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਇਆ। ਉਸ ਥਾਣੇ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕੀਤਾ। ਅਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ: “ਗਾਲ਼ਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਲ਼ੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਕੇ, ਮਾਣ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ।” ਭੀੜ ਵਲ ਦੇਖ ਪਾਸ਼ ਸਟੇਜ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਗਿਆ। ਪਾਸ਼ ਦੀ ਲੋਕ-ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਰਨ ਫੁੱਲੀ ਛਾਤੀ ਦਾ ਭਾਵ ਅਰਥ ਸਮਝ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹਰਫ਼ ਦੀ ਲੋਕ ਬੋਲੀ ’ਤੇ ਭੀੜ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ ਅੰਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਾੜੀਆਂ ਮਾਰੀ ਗਈ। ਪਾਸ਼ੀ ਵੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਣ ’ਤੇ ਮੋਰਚੇ ’ਤੇ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ ...।

ਪੈਰ ਪੈਰ ’ਤੇ ਭੈੜੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੰਗਾਰ ਆ ਪਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਹ ਸਤ ਹੀਣ ਹੋਏ ਬਾਬੇ ਪੰਜਾਬੇ ਦੇ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾਲ ਸੀਟੀਆਂ ਮੇਲਕੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਤਸਕਰਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਨੇ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ। ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਲੋਕ ਨਾਹਰਾ ਲੈ ਆਏ ‘ਮਰੋ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਕਰੋ।’ ਪਾਸ਼ੀ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਲਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਸੱਦਣ ਲੱਗਾ। ਪਾਸ਼ੀ ਦੀ ਸੱਦ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦੱਬਿਆ ਦੁੱਖ ਲਾਟ ਬਣਕੇ ਗਲ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕਲਿਆ। ਕਾਲੀਆਂ ਝੰਡੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਮਾਟੋ ਆ ਗਏ। ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਨਦਨਾਉਂਦੇ ਫਿਰਦੇ ਤਸਕਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਕੀਆਂ ਬੀਬੀਆਂ ਦੇ ਜਥੇ ਆ ਗਏ। ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਕੂੜੇ ਚੋਗੇ ਨੂੰ ਲਿਤਾੜਦਾ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ, ਪਾਸ਼ੀ ਦਾ ਪਿੰਡ, ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਆਲਸ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜਾਗਣ ਲੱਗਾ। ਪਾਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਉੱਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅੜੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਉੱਡਦੇ ਬਾਜ਼ਾਂ ਮਗਰ’ ਵੀ ਇਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾਗਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ।

**

(2)                               ਨਾਟਕ ਨੇ ਬਦਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ --- ਸੁਖਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮਾਨ

ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੋ ਹੀ ਨਾਟਕ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸਾਂ। ਇੱਕ ਤਾਂ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਭਾਅ ਜੀ ਦੀ ਨਾਟਕ ਮੰਡਲੀ, ਦੂਜਾ ਗੜ੍ਹ ਸ਼ੰਕਰ ਵਾਲੇ ਸ਼ੌਕੀ ਦਾ ਨਾਟ ਓਪੇਰਾ ਗਰੁੱਪ। ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਵਾਲੀ ਨਾਟ ਮੰਡਲੀ ਪੈਸੇ ਤੇ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਪੱਖੋਂ ਸਾਡੀ ਮੌੜ ਕਲਾਂ ਵਾਲੀ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੀ ਸੀ। ਗੜ੍ਹ ਸ਼ੰਕਰ ਵਾਲੇ ਸ਼ੰਕਰ ਸ਼ੌਂਕੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਝਿਜਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਾਦਾ ਜਿਹੀ ਮੰਡਲੀ ਸਾਡੀ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਆ ਉੱਤਰਦੀ। ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਦਾਣਾ ਪਾਣੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦਾ, ਮੰਡਲੀ ਮੂਹਰੇ ਪਰੋਸ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਰਾਤ ਦੇ ਦੋ ਵਜੇ ਤੱਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਵਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗੀਤ ਮੰਡਲੀ ਗਾਉਂਦੀ। ਵਿਚ ਵਿਚਾਲੇ ਛੋਟੀਆਂ ਨਾਟਕੀ ਝਾਕੀਆਂ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਰਾਤ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਹਿਰ ਨਾਟ ਮੰਡਲੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਟੇਜੀ ਕੰਮ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਪਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲੈ ਕੱਲਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਗੁਰਸ਼ਰਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗਰੁੱਪ ਸਾਨੂੰ ਉੱਚੇ ਜੋੜਾਂ ਵਾਲਾ ਜਾਪਦਾ, ਜਿਸਦੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦੀ ਝਾਲ ਝੱਲਣ ਵਾਲਾ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ ਸੀ।

ਮੰਡਲੀ ਨਾਲ ਤਰੀਕਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸਾਡਾ ਆਗੂ ਹਰਦੇਵ ਕੁੱਬੇ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਨੀਲੇ ਲਿਫ਼ਾਫੇ ’ਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ੁੱਭ ਇਛਾਵਾਂ ਲਿਖ ਸ਼ੰਕਰ ਸ਼ੌਂਕੀ ਨੂੰ ਨਾਟਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਲਿਖਦਾ। ਖ਼ਤ ਦੇ ਅੰਤ ’ਤੇ ਲਾਲ ਸਲਾਮ ਪਾ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਪਤਾ ਲਿਖਦਾ। ਮੋੜਵਾਂ ਉੱਤਰ ਮਿਲਣ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਇੱਕ ਰੁਪਈਆ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮੌੜ ਮੰਡੀ ਦੀਆਂ ਆੜ੍ਹਤ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ। ਆੜ੍ਹਤੀਆ ਰੁਪਈਆ ਮੰਗਣ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪੁੱਛਦਾ ਤਾਂ ਹਰਦੇਵ ਕੁੱਬੇ ਬੜੀ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ ਆਖਦਾ, “ਲਾਲਾ ਜੀ, ਨਾਟਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਲਾ ਰਹੇ ਹਾਂ।” ਲਾਲੇ ਨੂੰ ਨਾਟਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਵਾਲੀ ਅੜਾਉਣੀ ਵਿੱਚ ਉਲਝਿਆ ਦੇਖ ਹਰਦੇਵ ਕੁੱਬੇ ਆਖਦਾ, “ਜਿਵੇਂ ਲਾਲਾ ਜੀ, ਰਾਮ ਲੀਲਾ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਸੁੱਖ ਦੇ ਸੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਏਦਾਂ ਹੀ ਸਾਡੀ ਨਾਟਕ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।”

ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਣਕ ਆਟਾ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਚੱਕਰ ਲੱਗਦਾ।ਇੱਕ ਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਫਿਰਨੀ ਦੇ ਇਕ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ਨਾਲ ਗਏ। ਇੱਕ ਨਵ ਵਿਆਹੁਤਾ ਨੇ ਪੰਜ ਦਾ ਨੋਟ ਦੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, “'ਵੀਰੋ, ਮੈਂ ਰੋਜ਼ ਸੁਣਦੀ ਹਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨਾਟਕ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋ। ਮੇਰਾ ਤੱਤੜੀ ਦਾ ਵੀ ਹਾਲ ਸੁਣ ਕੇ ਜਾਇਓ ...।” ਉਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਆਪਣੇ ਮਰਦ ਹਰਮੇਲ ਬਾਰੇ ਉਸ ਜਿਹੜੀ ਵਿਥਿਆ ਦੱਸੀ, ਸੁਣ ਕੇ ਅਸੀਂ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਏ। ਹਰਮੇਲ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਬਈ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦੀ ਭੈੜੀ ਲਤ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਆਵਦੀ ਤ੍ਰੀਮਤ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਅਸੀਂ ਸਖ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਹਰਦੇਵ ਨੇ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਕਈ ਧਰਵਾਸੇ ਦਿੱਤੇ। ਕੋਈ ਹੱਲ ਲੱਭ ਆਉਣ ਦੀ ਆਸ ਵੀ ਬੰਨ੍ਹਾਈ।

ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ਼ੰਕਰ ਸ਼ੌਂਕੀ ਦੀ ਟੀਮ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਲੰਬਾ ਓਪੇਰਾ ਛੋਹ ਲਿਆ। ਓਪੇਰਾ ਆਵਦੇ ਕਲਾਈਮੈਕਸ ਨੂੰ ਪੱਜਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਾਬੀ ਪਤੀ ਆਵਦੀ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਤ੍ਰੀਮਤ ਨੂੰ ਛਮਕਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲ ਵਰਤੀ ਗਾਇਕ ਦੀ ਸੋਜ਼ ਭਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਰਾਤ ਦੀਆਂ ਤਣਾਵਾਂ ਤੋੜਨ ਲੱਗੀ: “ਵੇ ਨਾ ਮਾਰ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਵੇ, ਪੇਕੇ ਤੱਤੜੀ ਦੇ ਦੂਰ ...” ਪੰਡਾਲ ਅੱਧਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦਰਦ ਭਰਿਆ ਸੀਨ ਦੇਖ ਬਹੁਤੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਭੁੱਬੀਂ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ।

ਉਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਆਏ ਸਾਲ ਨਾਟਕ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਹਰਮੇਲ ਦੇ ਘਰਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਸਰਦਾ ਪੁੱਜਦਾ ਫੰਡ ਦਿੰਦੀ। ਉਹ ਨਾਟਕ ਦੇਖ ਹਰਮੇਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ।

*****

(1257)