“ਹੁਣ ਤੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਜੰਮਣੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਜੰਮ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ...”
(22 ਮਈ 2018)

“ਆਹ ਤਾਂ ਲੋਹੜਾ ਹੀ ਮਾਰ ਗਿਆ। ਐਂਤਕੀ ਫੇਰ ਕੁੜੀ ਜੰਮ ਬੈਠੀ। ਇਹਦੇ ਤਾਂ ਕਰਮ ਹੀ ਮਾੜੇ ਨੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਜੰਮੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਲੈ ਭਾਈ ਬੱਸ ਰੱਬ ਨੇ ਕਹਿਰ ਹੀ ਗੁਜਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੱਲ ਇਹ ਵੀ ਰੱਬ ਦਾ ਜੀਅ ਹੈ। ਹੁਣ ਕਿੱਥੇ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਤਾਂ ਰੱਬ ਨੇ ਪੁੱਤ ਦੇ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਘਰ ਨੂੰ ਭਾਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ। ਹੋਰ ਕੁੜੇ ਤੇਰਾ ਵਿਚਾਰਾ ਮੁੰਡਾ ਤਾਂ ਆਹ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਥੱਲੇ ਹੀ ਦੱਬ ਗਿਆ। ਕੀ ਜਾਂਦਾ ਜੇ ਰੱਬ ਇਹਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੀਰ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ। ਤੇਰੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਜੱਗ `ਚ ਸੀਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ।”

ਅੱਜ ਸਬੱਬੀਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਜਣੇਪਾ ਵਾਰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਭਰਦਿਆਂ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੀਆਂ ਹੀ ਕੰਨੀਂ ਆ ਪਈਆਂ। ਮੈਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਰਡ ਦੀ ਕੰਧ ਤੇ ਲੱਗੇ “ਬੇਟੀ ਬਚਾਉ, ਬੇਟੀ ਪੜਾਉ” ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਪੋਸਟਰ ਦੇ ਐਨ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਔਰਤਾਂ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਨੀ ਨਾਲ ਪੂੰਝ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਪੋਸਟਰ ’ਤੇ ਬਣੀ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਦੀ ਫੋਟੋ ਵੱਲ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੱਲ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਫੈਲ ਗਈ। ਮੇਰੇ ਬੁੱਲਾਂ ’ਤੇ ਆਈ ਹਲਕੀ ਮੁਸਕਾਨ ਦੇਖ ਕੇ ਨਰਸ ਵੀ ਹੱਸ ਪਈ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਸੁਖਪਾਲ ਸਿਸਟਰ ਇਹ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਆਦਤ ਹੀ ਪੈ ਗਈ ਹੈ ਇਹ ਕੁਝ ਸੁਣਨ ਦੀ। ਕਈ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਕੁੜੀ ਜੰਮਣ ਦਾ ਸੁਣਕੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਰੋਣ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਤੇ ਕਈ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਫੜਦੀਆਂ ਹੀ ਨਹੀਂ।” ਇੰਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਸਿਸਟਰ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਈ।

ਮੈਂ ਰਿਪੋਰਟ ਭਰਵਾ ਕੇ ਨਰਸ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰ ਕੇ ਆ ਗਈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਅੱਚਵੀਂ ਜਿਹੀ ਲਗਾ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਇਸ ਅੱਚਵੀਂ ਨੂੰ ਮਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖੂੰਜੇ ਲਗਾ ਕੇ ਮੈਂ ਰਿਪੋਰਟ ਬਚਦਾ ਹਿੱਸਾ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਈ ਸੀ। ਹਾਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ਮਿੰਟ ਹੀ ਲੰਘੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣ ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਆਈ ਫੋਨ ਕਾਲ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਫੋਨ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਇੱਕ ਥੱਕੀ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਨੇ ਮੇਰਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ, “ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਹੈ।”

ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਕਮਰਾ ਨੰਬਰ ਦੱਸ ਕੇ ਫੋਨ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਦਸ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਦ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਔਰਤ ਆ ਗਏ। ਔਰਤ ਨੇ ਕੁੱਛੜ ਇੱਕ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਚੁੱਕੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੈਠਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਤਾਂ ਬੈਠ ਗਏ, ਪਰ ਬੋਲੇ ਕੁੱਝ ਨਾ। ਮੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ, “ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰ ਆਏ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਡੀ ਬੱਚੀ ਦਾ ਮੁਫਤ ਇਲਾਜ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਆਏ ਹਾਂ।” ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਇੱਕੋ ਸਾਹ ਹੀ ਸਭ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ।

ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੀ ਦੀ ਪਰਚੀ ਬਣਵਾਕੇ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਰੋਆਬ ਜਿਹੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਆਈ ਔਰਤ ਤੇ ਬੱਚੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਖਰਵੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, “ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਹੀ ਬਹਿ ਜਾ ਇਹਨੂੰ ਲੈ ਕੇ। ਮੈਂ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹਾਂ ਪਰਚੀ ਬਣਾਵਾ ਕੇ। ਪਤਾ ਨੀ ਹੋਰ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਧੱਕੇ ਖਵਾਉਣਗੀਆਂ ਇਹ ਮਾਂਵਾ-ਧੀਆਂ।”

ਮੈਂ ਉਸ ਔਰਤ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਸਿਰ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਈ। ਬੱਚੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਬੇਹਾਲ ਸੀ। ਮੈਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਘਰਵਾਲਾ? ਤੁਸੀਂ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਖਵਾਇਆ ਹੈ।” ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਬਹੁਤ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ। ਚਿਹਰਾ ਮੁਰਝਾਇਆ ਹੋਇਆ, ਅੱਖਾਂ ਪੀਲੀਆਂ ਤੇ ਥੱਕੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਖੁਸ਼ਕੀ ਨਾਲ ਫਟੇ ਹੋਏ ਸਨ।

ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਤੇ ਕੁੱਝ ਬਿਸਕਿਟ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਉਸਨੇ ਝਿਜਕਦੇ ਜਿਹੇ ਦੋ ਕੁ ਬਿਸਕੁਟ ਲਏ ਤੇ ਇੱਕ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇੰਨੇ ਚਿਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਪਰਚੀ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਬਿਸਕੁਟ ਖਾਂਦੀ ਦੇਖ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਖਿਝ ਗਿਆ, ਪਰ ਬੋਲਿਆ ਕੁੱਝ ਨਾ। ਮੈਂ ਪਰਚੀ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੇ ਫਾਰਮ ਭਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁਟ ਗਈ। ਮੈਂ ਹਾਲੇ ਫਾਰਮ ਭਰ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਬੋਲਿਆ, “ਜੀ ਇੱਕ ਤਾਂ ਗਰੀਬੀ ਨੇ ਮਾਰ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਉੱਤੋਂ ਰੱਬ ਨੇ ਚਾਰ ਧੀਆਂ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ। ... ਹੁਣ ਆਹ ਕੁੜੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹਦੀ ਆਹ ਮਾਂ ਅਧਮਰੀ ਜਿਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਥੱਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਐ।”

ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਵਧੀਆਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਫੋਨ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਫਾਰਮ ਭਰਿਆ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਤੇ ਕਿੱਤਾ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ, “ਜੀ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਮਾਜ ਸੇਵੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਗਰੀਬ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੁਫਤ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਲਈ ਲਗਵਾਇਆ।”

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਫਾਰਮ ਭਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ?”

ਉਹ ਔਰਤ ਜੋ ਬੱਸ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਇੱਕ ਬੁੱਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਰਹੀ, ਨੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਆਪਣੇ ਘਰਵਾਲੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬੋਲਣ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕਿੰਨੀ ਉਮਰ ਹੈ ਤੁਹਾਡੀ, ਤੇ ਵੱਡੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ?”

ਉਸਦੇ ਘਰਵਾਲੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਘੁਰਕੀ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਦੱਸ ਜੋ ਮੈਡਮ ਪੁੱਛਦੇ ਨੇ।”

ਉਹ ਹੌਲੀ ਦੇਣੇ ਥੱਕੀ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲੀ, “ਜੀ 27 ਸਾਲ ... ਤੇ ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਕੁੜੀ ਨੌਂ ਸਾਲ ਦੀ ਹੈ।”

ਮੈਂ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੇ ਬਾਕੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ? ਤੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ?”

ਉਸ ਔਰਤ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, “ਦੂਜੀ ਕੁੜੀ ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ, ਤੀਜੀ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਤੇ ਆਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਹੈ। ਜੀ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਜਲਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾਂ ਜੀ, ਘਰ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਬਿਮਾਰੀ ਨਹੀਂ।” ਮੈਨੂੰ ਤਰਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਤੇ। ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੇ ਇਹ ਇੰਨੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਮੁੰਡਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਲਾਚ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?”

ਇਸ ਵਾਰ ਉਸ ਦਾ ਘਰਵਾਲਾ ਬੋਲਿਆ, “ਬਸ ਜੀ, ਬੁੜੀਆਂ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ, ਵੀ ਮੁੰਡਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਾਡੀ ਬੀਬੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਖਿਆਲਾਂ ਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਜੀ ਕੁੜੀਆਂ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਕੇ ਚਲੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਨੇ। ਦੁਨੀਆਂ ਤਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ।”

ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਕਿਹਾ, “ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਲਈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੋ।”

ਇੰਨਾ ਸੁਣ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਦੇ ਇਹ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣੀ ਚਾਹੀ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਸਰੀਰਕ ਹਾਲਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇੰਨੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ?”

ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਤਾਕਤ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਫੇਰ ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਘਰਵਾਲੇ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸੁੰਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਡਮ ਜੀ, ਮੇਰੀ ਜਦ ਦੂਜੀ ਕੁੜੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਈ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਬੱਸ ਬਚ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੇਕੇ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਤਾਂ ਹੀ ਬਚ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਦੂਜੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਨੀਂ ਚੁੱਕਦੀ ਸੀ। ਜਦ ਮੈਂ ਜਣੇਪਾ ਕੱਟ ਵਾਪਸ ਆਈ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਨੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਵੀ ਹੁਣ ਤੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਜੰਮਣੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਜੰਮ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਲੈਣਾ। ਬੱਸ ਜੀ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਦੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਗੱਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਤਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਲੇਸ਼ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦਿਨ ਰਾਤ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਦੁਆਵਾਂ ਕਰਦੀ ਕਿ ਇਸ ਵਾਰ ਰੱਬ ਮੈਨੂੰ ਮੁੰਡਾ ਦੇ ਦੇਵੇ। ਪਰ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੁੜੀ ਹੀ ਹੋਈ। ਮੇਰੀ ਬੀਬੀ ਨੇ ਪੰਜ ਦਿਨ ਘਰਦਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਪੈਰੀਂ ਪੈ ਕੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰਕੇ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆਂਦਾ। ਮੇਰੇ ਪੇਕਿਆਂ ਨੇ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੇ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਲਈ ਛੱਤ ਨਸੀਬ ਹੋਈ। ਇਹਨਾਂ (ਘਰਵਾਲੇ) ਨੇ ਕਦੀ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਮਾੜੀ ਹੋਈ ਗਈ। ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਜੁਵਾਕ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਗਲੀ ਗੁਆਂਢ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਭ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਗਏ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਬਿਨਾਂ ਜੱਗ ’ਤੇ ਕੀ ਬਣੂੰ। ਇੱਕ ਭਰਾ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ। ਫੇਰ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਜਬਰਦਸਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਮੇਰੀ ਹਾਲਤ ਚੌਥਾ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਅੱਕ ਚੱਬਣਾ ਹੀ ਪਿਆ। ਸਾਰੇ ਬਾਬਿਆਂ ਤੇ ਸਿਆਣਿਆਂ ਕੋਲ ਮੈਨੂੰ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ-ਕੀ ਖਵਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਆਹ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਚੌਥੀ ਵਾਰ ਇਹ ਕੁੜੀ ਹੋਈ ਤੇ ਮੈਂ ਬਣ ਗਈ ਅਧਮੋਈ ਮਾਂ।ਹੁਣ ਉੱਠਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰ ਖੂਨ ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ ਪਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਦਵਾਈਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰੀ ਫਿਰਦੀ ਹਾਂ। ਪਰ ਮੁੰਡੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਗਮ ਬੱਸ ਖਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਅਧਮਰੀ ਹਾਲਤ ਜਿਹੀ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ ਹਰ ਸਾਲ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ। ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੱਸਾਂ ਜੀ?”

ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਘਰਵਾਲੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਘਰਵਾਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ, “ਜੇ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਤੇ ਪਤਨੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨਾਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ?" ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪਾਣੀ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਪੁੱਛਿਆ, “ਜੇ ਸਿਰਫ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋ ਬੱਚੀਆਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਕੀ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੀ ਘਰਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰ ਹੁੰਦੀ? ... ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਚਾਰ ਬੱਚੀਆਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਸਕੋਗੇ?”

ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਪਛਤਾਵਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਬੋਲਿਆ, “ਮੈਡਮ ਜੀ, ਥੈਂਕ ਯੂ, ਤੁਸੀਂ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ... ਜੇ ਮੈਂ ਹੀ ਸਮਝਦਾਰ ਤੇ ਜਿੰਮੇਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਅਧਮੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਸੀ।”

*****

(1160)