“ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਛੰਦ ਵੀ ਇਸਦਾ ...”
(16 ਦਸੰਬਰ 2025)
ਜੀਤੀ ਆਖੇ ਸੁਣ ਉਏ ਦੀਪੀ,
ਬੁੱਝ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਬਾਤ।
ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੰਦਰ ਤਕ ਧੁੜਧੁੜੀ ਜਿਹੀ ਛੇੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਸੋਚਦਿਆਂ ਸੋਚਦਿਆਂ ਮਨ ਬਚਪਨ ਵੱਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦਾਦਾ ਦਾਦੀ ਚੇਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਬਾਬੇ ਦੀ ਸੁਣਾਈ ਬਾਤ ਜਾਨੀ ਚੋਰ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸੁਣਦੇ ਸੁਣਦੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉੱਥੋਂ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਫਿਰ ਅੰਬੋ, ਮਤਲਬ ਦਾਦੀ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਵੀ ਸੁਣਨੀਆਂ। ਉਹ ਦਿਉ ਵਾਲੀ ਬਾਤ ਸੁਣਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਯੁਕਤ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਂਦਿਆਂ ਸੌਂਦਿਆਂ ਬਾਤਾਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਸੁਣਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਇਹੀ ਬਾਤਾਂ ਜੇਕਰ ਦਿਨੇ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਆਖਦੀ, ਇਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਦਿਨੇ ਮਾਮਾ ਰਾਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭੋਲੇ ਮਨ ਸੀ, ਡਰ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਬੁਝਾਰਤਾਂ, ਬਾਤਾਂ, ਅੜਾਉਣੀਆਂ, ਬਤੌਲੀਆਂ ਤੇ ਪਹੇਲੀਆਂ ਸਭ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨਾਮ ਹਨ। ਲਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹੋਣ ਪਰ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਾਤਾਂ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹੋਣ।
ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਕਈ ਅਨਿੱਖੜਵੇਂ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਗੀਤ, ਵਾਰਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ, ਭੰਡ, ਆਦਿ। ਪਰ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ। ਇਹ ਕਦੋਂ ਚੱਲੀਆਂ, ਕਿਸਨੇ ਚਲਾਈਆਂ ਵਾਰੇ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਪਹਿਲੀ ਬਾਤ ਕਿਸਨੇ ਪਾਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਕੌਣ ਹੋਵੇਗਾ ਇਸਦਾ ਨੱਕੜਦਾਦਾ, ਜਾਂ ਨੱਕੜਦਾਦੀ? ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਵਾਰੇ ਉਸਨੇ ਬਾਤ, ਬੁਝਾਰਤ ਪਾਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲੇ ਬਹਿਕੇ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਮੰਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤਕ ਇਸਦੇ ਭਾਗੀਦਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਧਾਰਾ ਪੜਾਅ ਦਰ ਪੜਾਅ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਗਈ। ਪਰ ਇਹ ਪੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਦੀ ਹੋਂਦ ਰਿਗਵੇਦ ਦੇ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ। ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਹੋਰ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸਾਜ਼ੋ ਸਾਮਾਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਜੁੜਦੇ ਗਏ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਚਾਲੀ ਪੰਜਾਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਸੀ, ਅੱਜ ਵੱਖਰਾ ਦੌਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਕਵਿਤਾ ਵਾਂਗ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੁਕਾਂਤ, ਮੇਲ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਗੀਤ ਵਾਂਗ ਲੈਅ, ਤਾਲ, ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੀਆਂ। ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਾਰੇ ਉਪਮਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗੀ ਕਸਰਤ ਕਰਵਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਿਮਾਗ ਤੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਸਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਧ ਗਾਲੜੀ ਬੰਦੇ ਖੜ੍ਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਬੁਝਾਰਤ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਕੁਝ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਅਮਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਅੱਗੇ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਥੜ੍ਹੇ ਉੱਪਰ ਥੜ੍ਹਾ
ਉੱਪਰ ਲਾਲ ਕਬੂਤਰ ਖੜ੍ਹਾ।
ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਜਾਂ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ। ਇਹ ਜ਼ਬਾਨੀ ਕਲਾਮੀ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਂਭਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਾਲਾ ਸ਼ਿਵ ਦਿਆਲ ਐੱਮ ਏ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਆਫ ਸਕੂਲਾਂ ਨੇ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਫੀ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਾਫੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ।
ਬਾਤਾਂ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਸੁਣਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ, ਸਮਾਂ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ, ਕਿਸੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ। ਅਫਰੀਕਾ, ਅਮਰੀਕਾ, ਯੂਰਪ, ਰੂਸ, ਦੇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਾਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਰਚਿਆ ਹੈ।
ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਵਿਆਹ ਵੇਲੇ ਛੰਦ ਵੀ ਇਸਦਾ ਨੇੜੇ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੈ। ਦਾਦੇ-ਦਾਦੀ, ਨਾਨੇ-ਨਾਨੀ ਦੀ ਗੋਦੀ ਖੇਡੇ ਹਰ ਬੱਚੇ ਨੇ ਇਸਦਾ ਰਸ ਮਾਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਕਸਰਤ, ਹਾਸਾ ਮਜ਼ਾਕ, ਹਾਰ ਜਿੱਤ ਸਭ ਕੁਝ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਬੁੱਝ ਸਕਣ ’ਤੇ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਭਿਆਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੀ ਹਾਰ ਵੀ ਜਿੱਤ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੀ ਲੈਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਜੋ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਚਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਤਾਰਿਆਂ ਦੀ ਛਾਵੇਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੰਜੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਲੋਕ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਕਹਿਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਇਸਦਾ ਅਨੰਦ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੀ। ਬਾਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਬਾਤ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਬਾਤਾਂ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਵਾਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹਿੰਦੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
ਹਰੀ ਡੱਬੀ ਕਾਲਾ ਮਕਾਨ
ਉਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਰੁਲਦੂ ਰਾਮ।
(हरी डिब्बी काला मकान, उसमे बैठे कल्लू राम)
ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਮੌਤ, ਰੁੱਖਾਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ, ਪੰਛੀਆਂ, ਖੇਤੀ ਦੇ ਸੰਦਾਂ, ਰਸੋਈ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਘਰੇਲੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਬਾਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਬਹੁ ਚਲਤ ਤੇ ਪਿਆਰੀ ਬਾਤ ਹੈ ਜੋ ਘਰ ਦੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਾਰੇ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ, “ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ, ਲੈ ਪਰਾਂਦਾ ਤੁਰੀ।” = ਸੂਈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਬਾਰੇ। ਇੱਕ ਜਾਨਵਰ ਅਜਿਹਾ, ਜਿਸਦੀ ਦੁੰਮ ਪਰ ਪੈਸਾ? = ਮੋਰ।
ਬੂਟੇ, ਫਸਲ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਬੁਝਾਰਤ ਹੈ; ਹਰੀ ਸੀ, ਮਨ ਭਰੀ ਸੀ, ਮੋਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੜੀ ਸੀ, ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ, ਦੁਸ਼ਾਲਾ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ? = ਮੱਕੀ ਦੀ ਛੱਲੀ।
ਜਾਨਵਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਇੱਕ ਉਪਮਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ; ਚੋਰ ਦਾ ਦੁਸ਼ਮਣ, ਬੰਦੇ ਦਾ ਯਾਰ, ਪੀਵੇ ਇਹ ਦੁੱਧ, ਮਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਰ? = ਕੁੱਤਾ।
ਬਹੁਤ ਹੀ ਲੋਕ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੁਝਾਰਤ ਹੈ ਜੋ ਖੂਹ ਵਾਰੇ ਦੱਸਦੀ ਹੈ; ਆਰ ਢਾਂਗਾ ਪਾਰ ਢਾਂਗਾ, ਵਿੱਚ ਟੱਲ-ਮਟੱਲੀਆਂ, ਆਉਣ ਕੂੰਜਾਂ ਦੇਣ ਬੱਚੇ, ਨਦੀ ਨਾਵਣ ਚੱਲੀਆਂ?= ਚੱਲਦਾ ਖੂਹ ਜਾਂ ਖੂਹ ਦੀਆਂ ਟਿੰਡਾਂ।
ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਧਰਤੀ, ਸੂਰਜ ਚੰਨ ਤਾਰਿਆਂ ਵਾਰੇ ਵੀ ਬਾਤਾਂ ਹਨ; ਚੌਦਾਂ ਕੂਟਾਂ, ਚੌਦਾਂ ਚੁਬਾਰੇ ਉੱਤੇ ਖੇਡਣ ਦੋ ਵਣਜਾਰੇ, ਮੌਤ ਕੋਲੋਂ ਮਰਦੇ ਨਹੀਂ ਉਹ, ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਡਰਦੇ ਨਹੀਂ ਉਹ? = ਚੰਨ ਸੂਰਜ।
ਮੌਸਮ, ਰੁੱਤਾਂ, ਸਰਦੀ ਗਰਮੀ, ਹਨੇਰੀ ਵਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ; ਸਾਵਣ ਭਾਦੋਂ ਬਹੁਤ ਚਲਤ ਹੈ, ਪੋਹ-ਮਾਘ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹੀ?= ਮੀਂਹ।
ਤੁਰਦੀ ਹਾਂ ਪਰ ਪੈਰ ਨਹੀਂ, ਦੇਵਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਜਾਨ, ਦੋ ਲਫਜ਼ਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਹਾਂ, ਬੁੱਝੋ ਮੇਰਾ ਨਾਮ? = ਹਵਾ
ਫਲ ਫਰੂਟ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਾਰੇ ਵੀ ਉਪਮਾ ਅਲੰਕਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰੀਆਂ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਆਮ ਹਨ: ਹਰੀ-ਹਰੀ ਗੰਦਲ ਕੱਚ ਦਾ ਕੋਠਾ, ਕਚਨਾਰ ਦੀਆਂ ਫਲੀਆਂ, ਸ਼ਰਬਤ ਦੇ ਘੁੱਟ, ਮਿਸਰੀ ਦੀਆਂ ਡਲੀਆਂ? = ਹਦਵਾਣਾ।
ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਾਰੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੋਹਣੀ ਬੁਝਾਰਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ: ਦੋ ਕਬੂਤਰ ਕੋਲੋ-ਕੋਲੀ ਖੰਭ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਲੇ, ਨਾ ਕੁਝ ਖਾਂਦੇ ਨਾ ਕੁਝ ਪੀਂਦੇ ਰੱਬ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲੇ? = ਅੱਖਾਂ।
ਇਨਸਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਭੇਤ ਦਿੰਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ: ਊਠ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਦੀਏ, ਮਾਲ੍ਹ ਫੜੇਂਦੀਏ, ਇਹ ਤੇਰਾ ਕੀ ਲਗਦਾ? ਉਹਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਾ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਹੈ ਜੀਆਂ। ਉਹਦੀ ਸੱਸ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸੱਸ, ਦੋਵੇਂ ਮਾਂਵਾਂ-ਧੀਆਂ? = ਨੂੰਹ ਸਹੁਰਾ।
ਤਿੰਨ ਪਿੰਨੀਆਂ, ਘਿਓ ਭੁੰਨੀਆਂ, ਸੱਸ, ਨੂੰਹ, ਨਣਦ, ਭਰਜਾਈ, ਮਾਂਵਾਂ-ਧੀਆਂ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਆਈ? = ਸੱਸ ਨੂੰਹ ਅਤੇ ਧੀ।
ਨਵੀਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਆਈ ਉਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬਾਤਾਂ ਬਣ ਗਈਆਂ: ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਕੌਲੀ, ਕਨੇਡਾ ਜਾਕੇ ਬੋਲੀ? = ਟੈਲੀਫੋਨ
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਰ ਵੀ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ: ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮੈਂ ਰੀਂਗ ਕੇ, ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਤਾਰੀ ਲਾਵਾਂ, ਤਕ ਕੇ ਆਪਣਾ ਥਾਂ-ਟਿਕਾਣਾ, ਫਿਰ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਆਵਾਂ? = ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼।
ਲੋਹੇ ਦੀ ਭੰਬੀਰੀ, ਪੀਵੇ ਇਹ ਤੇਲ, ਦੌੜੇ ਇਹ ਜਦੋਂ, ਮਾਤ ਕਰੇ ਰੇਲ? = ਮੋਟਰ ਕਾਰ।
ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਾਰੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਧੀਆ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ: ਨ੍ਹੇਰ ਘੁੱਪ, ਨ੍ਹੇਰ ਘੁੱਪ, ਨੂੰਹ ਨੇ ਮਾਰੀ ਟੱਕਰ, ਸਹੁਰਾ ਫਿਰ ਚੁੱਪ? = ਕੁੰਜੀ ਅਤੇ ਜਿੰਦਰਾ।
ਡੱਬ-ਖੜੱਬੀ ਬੱਕਰੀ, ਡੱਬੀ ਉਹਦੀ ਛਾਂ, ਚੱਲ ਮੇਰੀ ਬੱਕਰੀ, ਕੱਲ੍ਹ ਵਾਲੀ ਥਾਂ? = ਮੰਜਾ।
ਰਸੋਈ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੁਝਾਰਤ: ਥੱਲੇ ਗੋਹੇ ਦੀ ਪੰਸੇਰੀ, ਉੱਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੰਸੇਰੀ, ਉੱਤੇ ਗੁਦਗੁਦੀਆਂ ਪਠਾਣ? = ਪਾਥੀਆਂ ਤਵਾ ਅਤੇ ਰੋਟੀਆਂ।
ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਵਧੀਆ ਵਿਧੀ ਹੈ। ਇਕਹਿਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੇ ਇਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਮੋਬਾਇਲ ’ਤੇ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਦੱਬੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਬੁਝਾਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫਾਇਦੇ ਸਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੇਰ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਵਧੀਆ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਬਾਕੀ ਹੈ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (