“ਨਫਰਤ ਦਾ ਰਸਤਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਦੇਵੇਗਾ। ਸਮਾਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੋਚੀਏ ...”
(9 ਦਸੰਬਰ 2025)
ਭਾਰਤ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਅੱਜ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਧਰਮ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਧਰਮ ਕਈ ਵਾਰ ਟਕਰਾਅ, ਤਣਾਅ ਅਤੇ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਦਸ-ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਧਾ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਾਣਾਬਾਣੇ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗਲਤ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਭ, ਸਿਆਸੀ ਧਰੁਵੀਕਰਨ, ਜਾਤੀਵਾਦ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਬੇਰੋਕ ਟਰੋਲਿੰਗ ਨੇ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੇਚੀਦਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।
ਭਾਵੇਂ ਭਾਰਤ ਸਿੱਖਿਆ, ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਦੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਛੋਟਿਆਂ ਟਕਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ ਦੰਗਿਆਂ ਤਕ, ਅੰਕੜੇ ਇੱਕ ਖੌਫਨਾਕ ਹਕੀਕਤ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਬੇਸ਼ਕ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਮੁੱਲਾਂ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ 2015 ਤੋਂ 2025 ਤਕ ਵਾਪਰੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਅਗਲਾ ਰਾਹ ਦੇਖਾਂਗੇ।
2015-2017 ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਟਕਰਾਅ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹਿੰਸਾ ਤਕ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਦੇ ਵਧਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਾਬਤ ਹੋਏ ਹਨ।
ਬਲਾਲਭਗੜ੍ਹ, ਹਰਿਆਣਾ (2015)
ਮਸਜਿਦ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਵਿਵਾਦ ਨੇ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਝਗੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਉਸ ਤਣਾਅ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਜੋ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 400 ਮੁਸਲਿਮ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਛੱਡਣੇ ਪਏ, ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਪੀੜਾ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਜਰਾਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ (ਜਨਵਰੀ 2015)
ਜ਼ਮੀਨੀ ਵਿਵਾਦ ਨੇ ਤਿੰਨ ਜਾਨਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਘਰ ਤਬਾਹ ਹੋਏ। ਸਾਜ਼ਾ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਪੇਟਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਥਾਨਕ ਟਕਰਾਵ ਕਿਵੇਂ ਤੁਰੰਤ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
ਧੁਲਾਗੜ੍ਹ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ (2016)
ਰਮਜ਼ਾਨ ਦੌਰਾਨ ਛੋਟੇ ਤਣਾਅ ਨੇ ਵੱਡੇ ਹੰਗਾਮੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ। ਘਰ, ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣੇ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਅ ਦੀ ਨਾਜ਼ੁਕਤਾ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਆਈ।
ਪਟਨ, ਗੁਜਰਾਤ (2017)
ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਝਗੜੇ ਨੇ 2 ਮੌਤਾਂ ਅਤੇ 50 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਸਲਿਮ ਘਰਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਕੇ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਿਆਸੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਕਿੰਨਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2018-2020 ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਦੰਗੇ ਵਾਪਰ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।
ਭੀਮਾ ਕੋਰੇਗਾਓ, ਪੂਨੇ (1 ਜਨਵਰੀ 2018)
ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮਾਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਹਿੰਸਾ ਭੜਕ ਉੱਠੀ। 2 ਮੌਤਾਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਤੇ 35 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। 300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਦੇ ਮਿਲੇ-ਜੁਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ।
ਦਿੱਲੀ ਦੰਗੇ ਫਰਵਰੀ 2020 ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੇ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਖੌਫਨਾਕ ਦੰਗੇ ਸਾਬਤ ਹੋਏ। 53 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ, ਅਤੇ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਏ। ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮੁਦਾਇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਘਰ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਤਬਾਹ ਹੋਈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਸਿਆਸੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤਣਾਅ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਫਟਣ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ।
2021-2023: ਉੱਤਰੀ-ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਧ ਗਈਆਂ। ਤ੍ਰਿਪੁਰਾ, ਅਸਮ ਅਤੇ ਮਣੀਪੁਰ (2021-2023) ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਹਮਲੇ, ਸਮੁਦਾਇਕ ਟਕਰਾਅ ਅਤੇ ਦੰਗੇ ਵਾਪਰੇ। ਉੱਤਰੀ-ਪੂਰਬ ਭਾਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੱਖਰਾ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਪਰ ਟਕਰਾਅ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਵਧ ਰਹੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਨੁੰਹ/ਮੇਵਾਤ, ਹਰਿਆਣਾ (2023)
ਦੋ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵੱਡਾ ਟਕਰਾਅ ਹੋਇਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਘਰ ਖਾਲੀ ਕਰਵਾਉਣੇ ਪਏ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਕਰਨੀ ਪਈ।
ਕਰਨਾਟਕ - ਸ਼ਿਵਮੋਗਗਾ (2022) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਕਾਰਕੁਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੰਗਾਮਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਕਮਿਊਨਲ ਤਣਾਅ ਨੇ ਅਨੇਕ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
ਰਾਮ ਨੌਮੀ ਦੰਗੇ (2022) ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਸੈਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਟਕਰਾਅ ਵਾਪਰੇ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੌਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ।
2024-2025 ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਫਰਤ ਅਤੇ ਧਰੁਵੀਕਰਨ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਆਈ।
CSSS ਦੀ 2024 ਰਿਪੋਰਟ ਕੁਝ ਵੱਖਰਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਜਾਤੀਗਤ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ 84% ਵਾਧਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ 13 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 10 ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ 3 ਹਿੰਦੂ ਸਨ।
ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ - ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰ, ਪ੍ਰੋਸੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲਾਭ ਲਈ ਤਣਾਅ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਕਰਨਾਟਕ ਸਕੂਲ, 2025 ਵਿੱਚ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਐਨੀ ਵਧ ਗਈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਡਰਾਉਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਫਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਟੈਂਕ ਵਿੱਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ 12 ਬੱਚੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਏ। 11 ਬੱਚੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਕਰਨੇ ਪਏ। ਇਸ ਲਈ 3 ਦੋਸ਼ੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਫਰਤ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤਕ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਢਾਹ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਧਾਰਮਿਕ ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਈ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਘਟਨਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੁਝ ਸਾਂਝੇ ਰੁਝਾਨ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ-
ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੋਸੈਸ਼ਨ ਅਤੇ ਤਿਉਹਾਰ ਵੱਡੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਹਨ। ਛੋਟੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ - ਡਾਂਸ ਨਾਲ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਸ਼ੋਰ, ਰਸਤੇ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ, ਨਾਹਰੇਬਾਜ਼ੀ - ਤੁਰੰਤ ਵੱਡੇ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੂਜਾ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਦਰਜੇ ਦੀ ਲੜਾਈ ਕਈ ਵਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਰੰਗ ਲੈ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਲਾਭ ਅਤੇ ਵੋਟ ਬੈਂਕ ਸਿਆਸਤ ਵੀ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਟਕਰਾਅ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਭਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪੱਖ ਹੈ। ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਬੇਰੋਕਟੋਕ ਭੂਮਿਕਾ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ।
ਝੂਠੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਵੀਡੀਓ, ਟਰੋਲ ਆਰਮੀ ਅਤੇ ਉਕਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ - ਇਹ ਸਭ ਧਾਰਮਿਕ ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੰਗੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਸਮਾਜ ’ਤੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਅੰਕੜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ - ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬੱਚੇ, ਮਾਪੇ, ਭਰਾ-ਭੈਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਾਇਦਾਦ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਘਰ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ, ਮੰਦਰ, ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਜਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਪਰਿਵਾਰ ਮੁੜ ਖੜ੍ਹੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜਾ ਹੈ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹਾਨੀ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੜੋਸੀ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ, ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਦੂਰੀ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦੇ। ਉਸ ਡਰ ਨਾਲ ਉਹ ‘ਹੋਰ’ ਧਰਮ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਮੰਨਣ ਲਗਦੇ ਹਨ - ਜੋ ਸਮਾਜ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ। ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਸ ਨਫਰਤੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀਆਂ ਰੌਸ਼ਨ ਮਿਸਾਲਾਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਨੇਰੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਦੰਗਿਆਂ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖ ਸਮੁਦਾਇ ਨੇ ਲੰਗਰ ਅਤੇ ਰਾਹਤ ਕੇਂਦਰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਮਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਹਤ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਇਹ ਮਿਸਾਲਾਂ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਨਫਰਤ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਹੈ।
ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਦਮ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨਫਰਤੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਰਸਤੇ ਮੋੜਨ ਲਈ ਹੇਠਲੇ ਕਦਮ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ-
ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮਝ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ। ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਝ, ਸਾਂਝੇ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ’ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।
ਮਨਘੜਤ ਖ਼ਬਰਾਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀਕਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨੇ ਪੈਣਗੇ। ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਨਫਰਤ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਦੰਗੇ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਮੰਚ ਹੋਵੇ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇਣ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੰਟਰੋਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਜੋੜ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਤੋੜ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਾਲ ਬੋਲਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਿਲੇਬਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਪਾਠ-ਕ੍ਰਮ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
ਅੰਤ ਸਿੱਟੇ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਮਾਜਿਕ ਖਤਰਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ ਟਕਰਾਅ ਨਹੀਂ - ਇਹ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਭਰੋਸੇ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ।
ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਨਫਰਤ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ, ਉੱਥੇ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਅਜੇ ਵੀ ਇੱਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ, ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਮੁੱਲਾਂ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ। ਅਗਲਾ ਦਹਾਕਾ ਸਿਰਫ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੱਕੀ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਇਹ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ, ਆਪਸੀ ਆਦਰ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਦਹਾਕਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਸਾਨੂੰ ਵੰਡੇ ਨਾ, ਸਗੋਂ ਜੋੜੇ। ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ, ਮੁਸਲਿਮ, ਈਸਾਈ - ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਕੇ, ਨਫਰਤ ਛੱਡਕੇ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਕੇ ਹੀ “ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ” ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਦੋਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸਾਥੀ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵੇਖੀਏ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਫਰਤ ਦਾ ਰਸਤਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਧੱਕ ਦੇਵੇਗਾ। ਸਮਾਂ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸੋਚੀਏ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਬਣਾਈਏ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (