“ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਕੁੜੀ ਦਾ ਨਾਲਾਇਕ ਜਿਹਾ ਭਰਾ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ...”
(7 ਨਵੰਬਰ 2025)
ਜੈਂਡਰ ਸੈਂਸੇਟਾਈਜੇਸ਼ਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਲਿੰਗ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ। ਭਾਵ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਵਿੱਚ ਫਰਕ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ। ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇਣੇ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਤਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੋਚਕੇ ਭਰੂਣ ਨੂੰ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਤਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਲੜਕੀ ਹੈ, ਲੜਕਾ ਨਹੀਂ। ਕੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਸੋਚਕੇ ਕਦੀ ਭਰੂਣ ਨੂੰ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਲੜਕਾ ਹੈ, ਲੜਕੀ ਨਹੀਂ? ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਲੜਕੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜੀ ਨਹੀਂ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸੋ ਇਹ ਨਾਬਰਾਬਰੀ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਕਾਰਨ; ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਘਰ ਕਰ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਵਾਰਸ ਲੜਕਾ ਹੀ ਬਣੇਗਾ, ਲੜਕੀਆਂ ਤਾਂ ਪਰਾਇਆ ਧਨ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾ ਕੇ ਕੀ ਲੈਣਾ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਤੁਰ ਜਾਣਾ ਹੈ? ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਸੁਖ ਸਾਡੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਹੀ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਡੰਗੋਰੀ ਬਣਨਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਦਾਜ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਰੀਬ ਮਾਪੇ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕਰਜ਼ਾਈ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਲੜਕੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਦਾਜ ਘਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਲੜਕੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਾਡੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭੈਅ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਕੱਲੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਦ ਛੱਡਕੇ ਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲੜਕੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਭਰਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਗੁਆਂਢੀ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਮਾਪੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਅਸਲ ਕਾਰਨ, ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਪਰ ਹੁਣ ਸਮੇਂ ਨੇ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਕਰਵਟ ਲਈ ਹੈ। ਜ਼ਮਾਨਾ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਂਆਂ ਸੋਚਾਂ ਨੇ ਮੱਲ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਬਦਲਾਅ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਲੜਕੀਆਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਅਧਿਆਪਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਜੈਂਡਰ ਸੈਂਸੇਟਾਈਜੇਸ਼ਨ ਸਬੰਧੀ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਾ ਜਦੋਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਕੋਰਾ ਕਾਗਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਧਿਆਪਕ ਜੋ ਚਾਹੇ ਉਸਦੇ ਕੋਰੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਉੱਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਰੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਭਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਧਿਆਪਕ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖੇ। ਉਹ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਕੌਸਲਿੰਗ ਕਰੇ। ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕਰਨ। ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰੱਖਣ, ਉਸਦੇ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਪਹਿਨਣ ਬੋਲਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਲਾਉਣ।
ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਨੋਟਿਸ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਕੁੜੀ ਦਾ ਨਾਲਾਇਕ ਜਿਹਾ ਭਰਾ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ। ਸਗੋਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਡਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ’ਤੇ ਰੋਕ ਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾ ਲਓ। ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ ਮੇਰੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਕੁੜੀ ਡਰਦੀ ਕਲਾਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿੱਕਲਿਆ ਕਰੇ। ਆਪ ਉਹ ਲੜਕਾ ਕਦੇ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵੜਿਆ ਕਰੇ। ਮੈਨੂੰ ਜਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ, ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਲੜਕਾ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਡਰਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਬੁਲਾਇਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਜਿੰਨਾ ਤੈਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ, ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉੰਨਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਕੁੜੀ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਅਤੇ ਸਿਆਣੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵਾਰਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੇ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ’ਤੇ ਹੱਥ ਚੁੱਕਿਆ ਤਾਂ ਦੇਖ ਲਵੀਂ। ਤੇਰੇ ਮਾਪੇ ਕਿਤੇ ਰਹਿਣ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ਣਾ। ਚਲੋ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ। ਕੁੜੀ ਅਤੇ ਉਦੇ ਮਾਪੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਸਨ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮੁਹਈਆ ਕਰਵਾਉਣ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਸਬੰਧੀ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਕੌਸਲਿੰਗ ਕਰਨ। ਉਹ ਵੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣ। ਉਹ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਮੁੰਡੇ-ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਣ। ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੀਡਰਸ਼ਿੱਪ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਭਰਨ, ਲੜਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਉਣ। ਮਨੀਟਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮਨੀਟਰ ਬਣਾਉਣ, ਭਾਵ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੜਕੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਆਵੇਗੀ। ਬਿਨਾਂ ਜੈਂਡਰ ਦਾ ਭੇਦਭਾਵ ਕੀਤੇ ਬੱਡੀ ਗਰੁੱਪ ਬਣਾਏ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਕਰਨ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਰੋਲ ਪਲੇਅ ਕਰਵਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ। ਜੈਂਡਰ ਸੈਂਸੇਟਾਈਜੇਸ਼ਨ ਸਬੰਧੀ ਡੀਬੇਟ, ਭਾਸ਼ਣ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ‘ਬੇਟੀ ਬਚਾਓ, ਬੇਟੀ ਪੜ੍ਹਾਓ’ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਰਾਟੇ ਵਗੈਰਾ ਸਿਖਾਉਣੇ ਆਦਿ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਕੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਤਕੜੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਔਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਜੈਂਡਰ ਦਾ ਭੇਦਭਾਵ ਕੀਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸਫਾਈ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾਤਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਗਲਤ ਪਾਸੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਵੀ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਰੁੱਝੀਆਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਹਲਾ ਮਨ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦਾ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਔਰਤ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਡੇ ਗੁਰੂਆਂ-ਪੀਰਾਂ ਨੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ, “ਸੋ ਕਿਉਂ ਮੰਦਾ ਆਖੀਐ ਜਿਤੁ ਜੰਮੈ ਰਾਜਾਨ॥” ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਅਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਔਰਤ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰਤਾ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁਰਜ਼ੋਰ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਹੋਰ ਵੀ ਸੋਹਣਾ ਬਣ ਸਕੇ।
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰੋ: (