“ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਮੇਤ ਦੇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ...”
(7 ਦਸੰਬਰ 2023)
ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਠਕ: 240.
12 ਨਵੰਬਰ 2023 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 5.30 ਵਜੇ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਯਮਨੋਤਰੀ ਮਾਰਗ ਦੀ ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਅਤੇ ਬਾਰਕੋਟ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਗਿਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ 41 ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਏ। ਇਹ ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੰਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਇੰਚੀ ਪਾਈਪ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ, ਆਕਸੀਜਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੁਰੰਗ ਅੰਦਰ ਫਸੇ ਹੋਏ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਓਡੀਸ਼ਾ, ਉੱਤਰਾਖੰਡ, ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ।
ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਅਤੇ ਬਾਰਕੋਟ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਇਹ ਸੁਰੰਗ 4.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਚਾਰ-ਧਾਮ ਆਲ ਵੈਦਰ ਰੋਡ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ 2.3 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਬਾਰਕੋਟ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ 1.75 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹਿੱਸਾ ਪੂਰਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। 12 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ 205 ਮੀਟਰ ਤੋਂ 260 ਮੀਟਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਢਹਿ ਗਿਆ। ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹਿੱਸਾ ਕਿਵੇਂ ਢਹਿ ਗਿਆ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰੰਗ ਦੇ ਢਹਿਣ ਤੋਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਜਾਲੀਦਾਰ ਗਾਰਡਰ ਨੂੰ ਹਟਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੁਰੰਗ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਲਬਾ ਗਿਰਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 11 ਨਵੰਬਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੰਕਰੀਟ ਦਾ ਇੱਕ ਟੁਕੜਾ ਵੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਗਿਰਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਸੀਨੀਅਰਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਕੁਝ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਇਹ ਦੁਖਦ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ। ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੰਗ ਦੀ ਛੱਤ ਦਾ ਜੋ ਹਿੱਸਾ 12 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਗਿਰਿਆ ਸੀ, ਉਹੀ ਹਿੱਸਾ ਪਹਿਲਾਂ 2019 ਵਿੱਚ ਵੀ ਗਿਰਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਲ ਮਾਰਚ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸੇ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਰੰਗ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਮਲਬਾ ਵੀ ਗਿਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਘਟ ਮਲਬਾ ਗਿਰਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਸ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਇਹ ਕੋਈ ਪਹਿਲੀ ਘਟਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਜਾਂ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਉੱਤੇ ਬਣ ਆਈ ਹੋਵੇ। ਟਿਹਰੀ ਹਾਈਡਰੋ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਬਣਨ ਸਮੇਂ 2 ਅਗਸਤ 2004 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਰੰਗ ਢਹਿ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵਿੱਚ 80 ਮਜ਼ਦੂਰ ਫਸ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 29 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਇ ਸੀ। 7 ਫਰਵਰੀ 2021 ਵਿੱਚ ਫਲੈਸ਼ ਫੱਲਡ ਆਉਣ ਨਾਲ ਤਪੋਦਨ ਵਿਸ਼ਨੂਗਾਡ ਹਾਈਡਰੋ ਪ੍ਰੋਜੈੱਕਟ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਣ ਕਾਰਨ 200 ਤੋਂ ਵਧ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। 7 ਨਵੰਬਰ 2023 ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਸ਼ੀਕੇਸ਼-ਕਰਨਪ੍ਰਯਾਗ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਅਧੀਨ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 44 ਮਜਜ਼ਦੂਰ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਘਿਰ ਗਏ ਸਨ, ਮੌਕੇ ਸਿਰ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ੀਮੱਠ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰੇੜਾਂ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਘਰ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਗਰਕਣ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ। 23 ਜਨਵਰੀ 2023 ਜੋਸ਼ੀਮੱਠ ਨੂੰ ਗਰਕਣ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋਸ਼ੀਮੱਠ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਗਰਕਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਥਰਮਲ ਪਾਵਰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਤਪੋਵਨ ਵਿਸ਼ਨੂਗਾਡ ਪਣਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰੋਜੈੱਕਟ ਲਈ ਬਣਾਈ ਜਾ ਰਹੀ 12 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਮੀ ਸੁਰੰਗ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਜੋਸ਼ੀਮੱਠ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਥੱਲੇ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਗਰਕਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਹੁਣ ਜਿਸ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ 41 ਮਜ਼ਦੂਰ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ ਇਹ ਸੁਰੰਗ ਚਾਰ-ਧਾਮ ਮਾਰਗ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਰੰਗ ਸਿਲਕਿਆਰਾ ਅਤੇ ਬਾਰਕੋਟ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ 25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ 4.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਫਾਸਲੇ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿਰਫ 5 ਮਿੰਟ ਲੱਗਣਗੇ। ਚਾਰ-ਧਾਮ ਮਾਰਗ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਚਾਰ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਕੇਦਾਰਨਾਥ, ਬਦਰੀਨਾਥ, ਗੰਗਤੋਰੀ, ਅਤੇ ਯਮਨੋਤਰੀ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨਾ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜ ਹੈ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਬਰਫ਼ ਪੈਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ 6 ਮਹੀਨੇ ਬੰਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਚਾਰ-ਧਾਮ ਮਾਰਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੜਕ ਚਾਰ-ਮਾਰਗੀ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਮਾਈ ਲਗਭਗ 900 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ।
ਚਾਰ-ਧਾਮ ਮਾਰਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦੇ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ 53 ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਸੜਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੰਮੀ ਸੜਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੁਲਾਂਕਣ ਤੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਾਰੀ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਉਸ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਸੜਕ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਵੀ 12 ਮੀਟਰ ਰੱਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ 24 ਮੀਟਰ ਚੌੜਾਈ ਤਕ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਟਾਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਉੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧ ਜਾਵੇਗੀ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਇਸਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ-ਪਰੋਖੇ ਕਰ ਕੇ ਇੱਥੇ ਚੌੜੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਸੁਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਪਾਵਰ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਇੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਝੱਲਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ। ਸੜਕਾਂ, ਸੁਰੰਗਾਂ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਫੋਟਕ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਹਾੜ ਆਪਣਾ ਸੰਤੁਲਨ ਖੋ ਬਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਨੂੰ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸਿਲਕਿਆਰਾ-ਬਾਰਕੋਟ ਵਾਲੀ ਸੁਰੰਗ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਮਾਹਿਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਰੰਗ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਬਚਾ ਲਈ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਸੁਰੰਗ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਐਂਮਰਜੈਂਸੀ ਹਾਲਤਾਂ ਵੇਲੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਚਾ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਅਤਾ-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਿਹੜੀਆਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਆਕਸੀਜਨ, ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਬਚਾ ਲਈ ਪਾਈਪਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਸਭ ਕੰਮ ਉਸ ਬਚਾ ਸੁਰੰਗ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰੇ ਹੋ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ 853 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਜੰਗਲ, ਜ਼ਮੀਨ, ਪਹਾੜਾਂ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਦਾ ਵੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੁਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਦੂਰ-ਦੂਰਾਡੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਕਟ ਤੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਵੀ ਔਖਾ ਹੈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਦੀਵਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਵਾਪਰੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਾਰਾ ਦੇਸ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਚਾਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁੱਖ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਹਾਲੇ ਉੱਭਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਇਸ ਸੁਰੰਗ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਰੰਗ ਦਾ ਜੋ ਹਿੱਸਾ ਗਿਰਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰੇਤ ਦੀ ਪਰਤ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪਾਈਪ ਅੜ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਚਟਾਨਾਂ ਹਨ। ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਰਾਜ ਭੂਚਾਲ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਉੱਤਰਕਾਸ਼ੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹੀ 1991 ਵਿੱਚ 6.8 ਤੀਬਰਤਾ ਦਾ ਭੂਚਾਲ ਆਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੰਮੌਲੀ ਵਿੱਚ ਆਏ ਭੂਚਾਲ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਲੋਕ ਮਰ ਗਏ ਸਨ। ਜਿਓਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦਾ 39 ਹਜ਼ਾਰ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰ (72 ਫ਼ੀਸਦੀ) ਵਿੱਚ ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਈਸਰੋ ਦੀ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ 1988 ਤੋਂ 2022 ਤਕ 11219 ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਹਨ।
ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਜਿਹੜੇ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣ, ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤਬਾਹੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿੱਚ ਚਾਰ-ਮਾਰਗੀ ਸੜਕਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੇਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਰ-ਮਾਰਗੀ ਸੜਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦੇਸ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਵੀ ਸੋਚਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਸੜਕਾਂ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀਆਂ ਤਾਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਦੇਸ ਦੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਣਗੇ? ਸੁਰੰਗਾਂ ਦੇ ਢਹਿ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਟੱਰਕ ਵੀ ਸੁਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦਬ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਚਿਰ-ਸਥਾਈ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਜ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਾਹਿਰਾਂ, ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰਾਇ ਲੈਣ। ਚਾਰ-ਧਾਮ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਸੁਰੰਗਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਂਚ ਕਰਵਾਉਣ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾ ਵਾਪਰਨ। ਚਾਰ-ਧਾਮ ਮਾਰਗ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੇ ਹਰ ਟੁਕੜੇ ਦੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਜਾਂਚ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇਸਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਵਿਕਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਹੋਵੇ।
ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਸਮੇਤ ਦੇਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਵੇ। ਪਹਾੜ ਖਿਸਕਣ, ਜ਼ਮੀਨ ਗਰਕਣ, ਅਤੇ ਸੁਰੰਗ ਢਹਿਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਮਾਨਸਿਕ, ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਲੀ ਨੁਕਸਾਨ ਉਠਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਕਾਸ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਜਾਨਾਂ ਵਿਕਾਸ ਲਈ।
*****
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।
(4528)
(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: (