“ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰਦਾ ਜਾਂ ਉੱਚੀ ਬੋਲਦਾ, ਉਹ ਡਰੀ ਹੋਈ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ...”
(27 ਮਾਰਚ 2025)
ਵੀਹ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਡੀ. ਏ. ਵੀ. ਕਾਲਜ ਆਫ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਬੀ. ਐੱਡ. ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਧੂਰੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮੁੰਡੇ ਸਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਹਫ਼ਤੇ ਘਰ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦੇਣੇ। ਪਰ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਜਦੋਂ ਜੀਅ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਗੇੜਾ ਮਾਰਦੇ। ਪਿੰਡੋਂ ਲਗਭਗ ਚਾਰ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਘਰ ਆਏ ਹੁੰਦੇ ਸਵੇਰੇ ਛੇਤੀ ਤੁਰਕੇ ਕਲਾਸ ਵੇਲੇ ਤਕ ਮਸਾਂ ਪਹੁੰਚਦੇ। ਓਧਰੋਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਹਨੇਰੇ ਹੋਏ ਧੂਰੀ ਪਹੁੰਚਦੇ ਤੇ ਅੱਗੇ ਧੂਰੀ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਲੱਭ ਕੇ ਮਸਾਂ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਦਾ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਿਆਲ਼ਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਂ ਡਾ. ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਬਿਰਖ਼ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ’ ਖਰੀਦ ਲਈ ਤੇ ਸੰਗਰੂਰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬੱਸ ਚੱਲ ਪਈ। ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਵਾਰੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚੋਂ ਆ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਦੋਂ ਬਟਨਾਂ ਵਾਲੇ ਫੋਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਸਮਾਰਟ ਫ਼ੋਨ ਅਜੇ ਆਏ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਰਸਤੇ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਨ ਲਈ ਕਈਆਂ ਕੋਲ ਕੈਸਟ ਵਾਲੇ ‘ਵਾਕ-ਮੈਨ’ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਵੀ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਕ-ਮੈਨ ਲਾ ਕੇ ਸੁਣ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਬੜੀ ਬੇਪਰਵਾਹ ਤੇ ਧੜੱਲੇਦਾਰ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਤੇ ਅਜ਼ਾਦ ਜਿਹੀ। ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਧੁੰਦ ਵੀ ਪੈਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰੀਆਂ ਉੱਤਰ ਵਧੇਰੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕੋਈ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਕਿਤਾਬ ‘‘ਬਿਰਖ਼ ਅਰਜ਼ ਕਰੇ’ ਵਿੱਚੋਂ ਕਵਿਤਾ ‘ਇੱਕ ਪਸ਼ੂ ਕਥਾ’ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:
ਗੱਡੀ ਚੱਲੀ,
ਗੱਡੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੀਟਾਂ ਮੱਲੀ,
ਬੈਠੇ ਸਨ ਬਘਿਆੜ ਤੇ ਕੁਝ ਲੇਲੇ।
ਸੱਤ ਅੱਠ ਘੰਟੇ ਚੱਲਣ ਮਗਰੋਂ
ਕੀ ਤੱਕਿਆ ਡੱਬੇ ਵਿਚਕਾਰ,
ਸਭ ਬਘਿਆੜ ਬਣ ਗਏ ਲੇਲੇ,
ਸਭ ਲੇਲੇ ਬਣ ਗਏ ਬਘਿਆੜ।
ਮੰਡੀ ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ ਲੰਘ ਕੇ ਹਨੇਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤੇ ਬੱਸ ਦੇ ਬੱਲਬ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮੱਧਮ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਕੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ‘ਇੱਕ ਪਸ਼ੂ ਕਥਾ’ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਹੁਣ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੁੜੀ ਇਕੱਲੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਦਸ ਕੁ ਪੁਰਸ਼ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਕੁਝ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸਨ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਡਰੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਹਵਾੜ੍ਹ, ਰਾਤ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਤੇ ਧੁੰਦ, ਹਵਾ ਤੇ ਬੱਸ ਦੀ ਰਲ਼ੀ-ਮਿਲ਼ੀ ਜਿਹੀ ਅਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੀ ਖੜ-ਖੜ ਉਸ ਕੁੜੀ ਲਈ ਭਿਆਨਕ ਮਾਨਸਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿਰਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਕੰਬਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਫੋਨ ਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਫ਼ੋਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ। ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਫ਼ੋਨ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਉਹ ਹੌਲ਼ੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਫ਼ੋਨ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦ ਜਿਵੇਂ ‘ਡਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ’ ‘ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਇਓ’ ‘ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਆਂ’ ਹੀ ਸੁਣੇ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਖੰਘੂਰਾ ਮਾਰਦਾ ਜਾਂ ਉੱਚੀ ਬੋਲਦਾ, ਉਹ ਡਰੀ ਹੋਈ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਆਲ਼ੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਦੇਖਦੀ। ਭਾਵੇਂ ਬੱਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਕੁਝ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਪਰ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦਾ ਡਰ ਸਾਫ਼ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਪੜ੍ਹੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਇੱਕ ਪਸ਼ੂ ਕਥਾ’ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਹਾਲਤ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਇਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਮੈਂ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੂੰ ਸੁਣਾ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਭੈਣੇ ਫੋਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? ... ਆ ਰਹੇ ਨੇ?”
ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਦਮ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਪਰ ਉਸਦੇ ਗਲ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਮਸਾਂ ‘ਹਾਂ’ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਚਾਨਕ ਬੱਸ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਨਾ ਕੋਈ ਉੱਚੀ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਖੰਘੂਰਾ ਸੁਣਿਆ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਹੌਲ਼ੀ-ਹੌਲ਼ੀ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਨੇ ਲੰਬਾ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਮਾਹੌਲ ਵੀ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਿਆ।
ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਬੱਸ ਰੁਕੀ ਤਾਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਸਮੇਟਿਆ ਤੇ ਉੱਤਰਦਿਆਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਧੰਨਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਇੱਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਲਈ ਸਕੂਟਰ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ।
ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਤੋਂ ਧੂਰੀ ਤਕ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਜੇ ਪਸ਼ੂ ਹੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਅਜੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਉਸ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਹੱਥੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਲੁੱਟ ਖ਼ਤਮ ਹੋਵੇਗੀ। ਇੱਥੇ ਹਰ ਤਾਕਤਵਰ ਲਈ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਲਈ ‘ਬਘਿਆੜ’ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਲਈ ‘ਲੇਲਾ’। ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਹੀ ਢਾਂਚਾ ਤੁਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਡਰ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚੀਂ ਪਸ਼ੂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਤਾਲੀ ਅਤੇ ਚੁਰਾਸੀ ਇਸਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ। ਉਹ ਸਮਾਂ ਕਦੋਂ ਆਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਣ-ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖੇਗਾ। ਕੀ ਕਦੇ ਉਹ ਨਿਜ਼ਾਮ ਵੀ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਲਿੰਗਕ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਕਿਸੇ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਰਗ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕੇਗਾ?
* * * * *
ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ਸਰੋਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ।
ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕਰੋ: (