SantokhBhana7 “ਬੱਸ ਕੋਈ ਜਾਂਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਯਾਰੀ ਪੁਗਾਉਣ ਖਾਤਰ ਸਿਰੜ ਕਰ ਗਿਆ ...”
(ਜੂਨ 10, 2016)

ਮੈਂ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਬਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ, ‘ਡੈਡੀ, ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਸੇ ਤਾਂ ਮੁਕਾ ਲਉ ...।” ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਪੁੱਛਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਹਦਾ ਨਾਂਅ ਪੁੱਛ ਲਿਆ।

“ਮੇਰਾ ਨਾਂਅ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਐ ਜੀ ...।” ਉਹਨੇ ਪੈਡਲ ਨੂੰ ਪੈਰ ਨਾਲ ਘੁਮਾਉਂਦਿਆਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੱਸ ਪਿਆ।

“ਬੈਠੋ ਬੇਟਾ, ਇਹਦਾ ਨਾਂਅ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਐ, ਪੈਸੇ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਇਹ ...।”

ਮੇਰੀ ਲੜਕੀ ਹੈਰਾਨ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਰਿਕਸ਼ੇ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਈ। ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ, ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ਜਿਹੀ ਵਿਚ ਪਏ ਨੇ ਰਿਕਸ਼ਾ ਰੇੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ 1970-72 ਵਾਲਾ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਜਿਸ ਇਨਸਟੀਚੀਊਟ ਵਿਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰੀਕਲ ਦਾ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਫਿਟਰ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਾਹ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ’ਤੇ ਬੈਠਾ ਚਾਹ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉੱਠਕੇ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਜਦ ਮੈਂ ਇੱਕ ਕੱਪ ਚਾਹ ਦੇ ਚਾਰ ਆਨੇ ਕੱਢ ਕੇ ਦੇਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਖਾਲੀ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਚੁਆਨੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਡਿੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਚਾਰ ਆਨੇ ਵੀ ਘਰੋਂ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਖਰਚਣ ਲਈ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਵੀ ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਮੇਰੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵੇਖਕੇ ਝੱਟ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਚਾਰ ਆਨੇ ਕੱਢਕੇ ਬਿਹਾਰੀ ਲਾਲ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਸੀ, ਜੋ ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਗੁੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ।

ਦੋਂਹ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨੌਕਰੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਿਕਸ਼ਾ ਫੜ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਮਲੋਟ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਕਲਾਥ ਮਿੱਲ ਦੀ ਲਬੌਰਟਰੀ ਵਿਚ ਤਕਨੀਸ਼ੀਅਨ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਚੱਕ ਸ਼ੇਰੇਵਾਲਾ ਦੇ ਵਾਟਰ ਵਰਕਸ ਵਿੱਚ ਪੰਪ ਉਪਰੇਟਰ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬੋਰਡ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਰਕਲ ਦੇ ਰਮਦਾਸ ਸੱਬ ਆਫਿਸ ਵਿੱਚ ਪੱਕੀ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗ ਗਈ।

ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਵਰਕਸ ਵਿੱਚ ਫਿਟਰ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਉਹਨੇ ਰਿਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ। ਡਿਊਟੀ ’ਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਮੂੰਹ-ਹਨੇਰੇ ਇੱਕ ਦੋ ਗੇੜੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਦੇ ਲਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਹੋਏ ਤੱਕ ਸਵਾਰੀਆਂ ਢੋਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਬੁੱਢੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਿਨ ਰਾਤ ਦੀ ਹੱਢ ਭੱਨਵੀਂ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਆਪ ਵੀ ਬਿਮਾਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਦਿਨੋ ਦਿਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਰਮਦਾਸ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਤਨਖਾਹ ਲੈਕੇ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਫਰੀਦਕੋਟ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਆ ਕੇ ਬਹਿ ਗਈਆਂ। ਚਿਹਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਣੇ ਪਛਾਣੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋ ਇੱਕ ਨੇ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ, “ਤੁਸੀਂ ਸੰਤੋਖ ਵੀਰ ਜੀ ਓ ਨਾ ...?”

“ਹਾਂ ... ਪਰ ... ਤੁਸੀਂ?”

"ਅਸੀਂ ਮੱਲਣ ਤੋਂ ...। ਤੁਸੀਂ ਪਾਲੋ, ਭੋਲੀ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਮਾਮਾ ਜੀ ਦੇ ਲੜਕੇ ਈ ਓ ਨਾ, ਪਿੰਡ ਭਾਣੇ ਤੋਂ ...? ਅਸੀਂ ਪਾਲੋਂ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਚਾਚੇ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ...।”

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਚੂੜੀਆਂ ਕੋਰਸ ਕਰਨ ਲਈ ਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡੋਂ ਜਰੂਰੀ ਕਾਗਜ ਤੇ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਵੀ ਮੁੜਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਨਹੀਂ ਮੁੜਿਆ ਜਾਵੇ।

ਜਦ ਅਸੀਂ ਫਰੀਦਕੋਟ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉੱਤਰੇ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਲਹਿੰਦੇ ਵੱਲ ਛਾਲ ਮਾਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਨੇਰਾ ਘਿਰਦਾ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੁੱਦਕੀ ਕੋਲ ਬੱਸ ਖਰਾਬ ਹੋ ਕੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਈ ਕਾਲ਼ਜੇ ਨੂੰ ਹੌਲ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।

“ਹਾਏ ਨੀ, ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਾਂਗੀਆਂ। ਬੱਸ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਕਿ ਨਾ ਮਿਲੇ ...।” ਉਹੀ ਗੱਲ। ਕੋਈ ਵੀ ਬੱਸ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਹੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤਰ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ ਇੱਧਰ ਉੱਧਰ ਝਾਕਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਮੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਤੱਕ ਤਾਂ ਰਿਕਸ਼ੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਢਿੱਲਵਾਂ ਤੱਕ ਤਾਂ ਜਾਣਾ ਜਰੂਰੀ ਸੀ। ਪਿੰਡ ਢਿੱਲਵਾਂ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਤੋਂ ਸੱਤ ਅੱਠ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਸੀ ਤੇ ਕੋਟਕਪੂਰਾ ਫਰੀਦਕੋਟੋਂ ਬਾਰਾਂ ਕਿਲੋਮੀਟਰ। ਕੋਈ ਸਬੱਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਜਾਣ ਦਾ।

ਬਲਬੀਰ ਬਸਤੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਉਂ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਰਿਕਸ਼ਾ ਖਿੱਚਦਾ ਆਉਂਦਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੌਸਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕੋਈ ਹੱਲ ਕੱਢ ਦੇਵੇ। ਅਸੀਂ ਉਹਨੂੰ ਸਾਰੀ ਵਿਥਿਆ ਦੱਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਹੱਸ ਪਿਆ, “ਤੇਰਾ ਇਹ ਯਾਰ ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਆਊ ਫਿਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਆਂ। ਜੇ ਇਹ ਤੇਰੀਆਂ ਭੂਆ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਵੀ ਤਾਂ ਭੈਣਾਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨਾ। ਚਲੋ ਬੈਠੋ ਕੁੜੀਉ ਵੀਰ ਆਪਣੇ ਦੀ ਗੱਡੀ ’ਤੇ ...। ਆਪਣੀਆਂ ਚੁੰਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਸਾਫੇ ਵਾਂਗ ਬੰਨ੍ਹ ਲਓ ਭੈਣੋਂ ...।”

“ਮੈ ਵੀ ਨਾਲ ਚੱਲਾਂ ਯਾਰ ...।” ਮੈਂ ਝਕਦੇ ਝਕਦੇ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੰਦਰਲਾ ਡਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ।

“ਤੂੰ ਭੋਰਾ ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰ ...। ਮੈਂ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ ਈ ਰਿਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਰੇਲ ਬਣਾ ਦੇਣਾ ...। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚੇ ਲੈ। ਰੋਟੀ ਵੀ ਮੈਂ ਉੱਥੋ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡੋ ਈ ਖਾ ਕੇ ਮੁੜੂੰਗਾ ...।” ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਰਿਕਸ਼ਾ ਰੇੜ੍ਹ ਲਿਆ।

ਮੈ ਵੇਖਿਆ, ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਬੇ-ਫਿਕਰੀ ਦੀ ਪਤਲੀ ਜਿਹੀ ਲਹਿਰ ਦੌੜ ਗਈ ਸੀ। ਵੇਲੇ ਕੁਵੇਲੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਗੇੜਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਨਿਡਰ ਕੁੜੀਆਂ ਵੈਸੇ ਵੀ ਬੁਲੰਦ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਜਦ ਮੈਂ ਪਿੰਡ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫਰੀਦਕੋਟ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ’ਤੇ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਲੱਭਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਲੱਭਿਆ। ਇੱਕ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਉਹਦੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਇੱਕ ਦਮ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਬੋਲਿਆ ਨਾ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਭਰ ਆਏ ਗੱਚ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ, “ਯਾਰਾਂ ਦਾ ਯਾਰ ਸੀ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ। ਉਹਨੂੰ ਟੀ.ਬੀ. ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਹੈ ਬੜਾ ਚੀੜ੍ਹਾ ਸੀ ਉਹ। ਰਿਕਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ ਉਹਨੇ। ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕਰਨੀ, ਰਿਕਸ਼ਾ ਵੀ ਚਲਾਉਣਾ। ਹੱਦੋਂ ਵੱਧ ਸਖਤ ਮਿਹਨਤ। ਆਖਰ ਬਿਮਾਰੀ ਨੇ ਢਾਅ ਲਿਆ। ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਐ, ਇੱਥੋਂ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਪਏ ਤੋਂ ਢਿੱਲਵੀਂ ਛੱਡਣ ਤੁਰ ਗਿਆ। ਬੱਸ ਕੋਈ ਜਾਂਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਯਾਰੀ ਪੁਗਾਉਣ ਖਾਤਰ ਸਿਰੜ ਕਰ ਗਿਆ। ਇੱਥੋਂ ਅਠਾਰਾਂ ਵੀਹ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਰਸਤਾ। ਰਾਤ ਪੈਂਦੀ ਵੇਖਕੇ ਕਾਹਲੀ ਕਾਹਲੀ ਰਿਕਸ਼ਾ ਭਜਾਈ ਗਿਆ। ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ, ਪਰ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਈ ਮੰਜਾ ਮੱਲ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਹਨੂੰ ਬੁਖਾਰ ਵੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੱਸ ਬਾਈ ਜੀ, ਫੇਰ ਨੀ ਉੱਠਿਆ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਮੰਜੇ ਤੋਂ ...।”