RoopyKavisha7ਬੱਚੇ ’ਤੇ ਧਰਮ ਥੋਪਣ ਦੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਕਾਹਲ ਹੈਕੀ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ...
(18 ਸਤੰਬਰ 2020)

 

ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਦੋ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ; ਉਸਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਨਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਧਰਮਇੱਕ ਨਿਰਬਲ ਤੇ ਮੁਹਤਾਜ ਬੱਚੇ ਲਈ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੀ ਲੋੜ ਤਾਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਸਾਰ ਧਰਮ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ? ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਨਵਜਾਤ ਬੱਚੇ ਨੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਕਰਨਾ ਹੈ? ਬੱਚੇਤੇ ਧਰਮ ਥੋਪਣ ਦੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਕਾਹਦੀ ਕਾਹਲ ਹੈ? ਕੀ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣਾ ਧਰਮ, ਆਪਣੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਤੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚੁਣ ਸਕਦਾ? ਕੀ ਇੱਕ ਜੰਮਦੇ ਬੱਚੇਤੇ ਧਰਮ ਥੋਪ ਦੇਣਾ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਧਰਮ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕੜੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ? ਕੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਮੱਥੇਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਬਰਾਂਡਿਗ ਕਰਨੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ? ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਲੱਭਣ ਦੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਜਾਂ ਇਹ ਲੇਖ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਰੋਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ’ਤੇ ਗ਼ੌਰ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਕੀਤੀ ਬਹਿਸ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਅੱਪੜੀਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈਉਹ ਹਨ; ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਪੈਸਾ ਇਸਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਧਰਮ, ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੇ ਪੈਸੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨਇਹ ਚਰਚਾਵਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਸਗੋਂ ਆਪਣਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦੂਜੇ ’ਤੇ ਥੋਪ, ਆਪਣੇ ਹਉਮੈਂ ਦੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੇਣ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੁਸੀਂ ਪੁੱਛੋਗੇ ਕਿ ਮੈਂ ਧਰਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਉਂ ਛੇੜ ਲਈ? ਤੁਹਾਡਾ ਸਵਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਜਾਇਜ਼ ਹੈਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਧਰਮ ਦੀ ਚਰਚਾ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਵਾਕਫ਼ ਹੋਮੈਂ ਤਾਂ ਉਹ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਜਨਮ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਸਗੋਂ ਬੜੀ ਘਾਲਣਾ ਨਾਲ ਲੱਭਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਜਾਣੇ-ਅਨਜਾਣੇ, ਹਰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਮੈਂ ਉਸ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਹਾਂ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂਜਿਹੜਾ ਸਦੀਵੀ ਹੈਜਿਹੜਾ ਸਾਨੂੰ ਮੁੜ ‘ਉਸ ਨਾਲ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਆਏ ਹਾਂਤੁਸੀਂ ਆਖੋਗੇ ਕਿ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਅਸੀਂਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜ ਹੀ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਫੇਰ ਇੰਨੀ ਕਾਹਲ ਕਿਉਂ? ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛੋਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ’ਤੇ ਛੱਡਦੀ ਹਾਂ

ਆਓ ਵਿਚਾਰੀਏ ਕਿਧਰਮਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੈ ਕੀ?

ਬਦਲਦੇ ਯੁੱਗਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਧਰਮ ਦੇ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਇਨਸਾਨ ਬਾਹਰੋਂ ਤਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਉਹੀ ਗਲਿਆ-ਸੜਿਆ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਰਦਾ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਢੋ ਰਿਹਾ ਹੈਜੇਕਰ ਧਰਮ ਦੀ ਅਸਲੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਸਮਝ ਲੱਗ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹੀ ਧਰਤੀ, ਜਿਹੜੀ ਦੁੱਖਾਂ ਤੇ ਕਲੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੈ, ਹੁਣ ਤਕ ਸਵਰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਜਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਧਰਮਲਫ਼ਜ਼ ਹੀ ਘਿਸ-ਪਿੱਟ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾਲ਼ੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਲ਼ ਗਿਆ ਹੈਵਕਤ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਇਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਕਤ ਲਫ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਾਲ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸਦਾ ਗਲਿਆ-ਸੜਿਆ ਰੂਪ ਹੀ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇਪਰ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੌੜੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਛੱਡ, ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲਾ ਵਤੀਰਾ ਅਪਣਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾਕੀ ਤੁਸੀਂ ਤਿਆਰ ਹੋ?

ਹਰੇਕ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ, ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ ਉਸਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਵਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਉੱਠਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉੱਠਣੇ ਹੀ ਚਾਹੀਦੇ ਹੀ ਹਨਉਸਦਾ, ਉਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ, ਬੜੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਲੱਭਿਆ ਜਵਾਬ ਹੀ ਉਸਦਾ ਧਰਮ ਹੈਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਆਪ ਹੀ ਕੱਢਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈਕੱਢੇ ਕਢਾਏ ਜਵਾਬ ਤਾਂ ਨਕਲ ਮਾਰਨ ਦੀਆਂ ਕੁੰਜੀਆਂ ਹਨਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਵਾਲ ਕੱਢਣ ਦੇ ਫ਼ਾਰਮੂਲੇ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂਕਿਉਂਕਿ, ਧਰਮ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦਾ, ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਕੱਢਿਆ ਹੋਇਆ ਜਵਾਬ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਿੱਜੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਹੋਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।) ਸਮੂਹਿਕ ਧਰਮ ਤਾਂ ਇੱਕ ਮੁਰਦਾ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਲੰਦਾ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ, ਦੂਜੀ ਨੂੰ, ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈਉਹ ਸੁਖ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਨਿਰਾ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈਫੇਰ ਮੰਦਰ, ਮਸੀਤ, ਗਿਰਜੇ ਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਜਾਣਾ ਇੱਕ ਸਰੀਰਕ ਕਸਰਤ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਇੱਕ ਤੋਤਾ ਰਟਨ

ਜਨਮ ਨਾਲ ਹੀ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ਤੋਂ ਟੁੱਟ, ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋ, ਕਈ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਟਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈਉਸਦੀ ਚੇਤਨਾ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਵਸਦੇ ਕੁਝ ਮਤਲਬਪ੍ਰਸਤ ਦਰਿੰਦਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈਉਸਦੀ ਨਿਰਮਲਤਾ, ਭੋਲਾਪਣ, ਮਸੂਮੀਅਤ ਤੇ ਸਾਦਗੀ ਨੂੰ ਜੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਸ਼ ਪਿਲਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈਫੇਰ ਉਹ ਇੱਕ ਐਸੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਮੈਂ ਕਹਿੰਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਐਸੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈਧਰਮ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਮੁਰਾਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਰਦਾ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈਮੇਰੀ ਮੁਰਾਦ ਉਸ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਤੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਖਲਬਲੀ ਮਚਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ

ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਆਉਣ ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋ ਵੀ ਹੈ, ਦੁਨਿਆਵੀ ਤੇ ਅਸਥਾਈ ਹੈਮਨੁੱਖ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਤੇ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦੇ ਝਮੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਉੱਠ ਸਕਿਆਇਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਬੜੀ ਘਾਲਣਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈਪਰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਸਵਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਹ ਸਰੀਰ ਤਾਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈਬਿੰਦ ਤੇ ਮਿੱਟੀ (ਖ਼ੁਰਾਕ) ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੈਪਰ ਉਹ, ਜੋ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ, ਜੋ ਇਸ ਵਿੱਚ ਧੜਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈਉਹ ਹੀ ਵੱਡੀ ਜੋਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈਉਹ ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਪਏ ਉਸ ਕੱਚ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਖੁੰਝਿਆ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਰਤਾਂ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈਸੱਚੇ ਪਿਤਾ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਜਾਂਦ ਹੀ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਧੋ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭੂ ਰੂਪ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਸ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਉੱਠ ਕੇ ਉਸੇਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਹੈਉਸ ਸਥਿਰ, ਨਿਰਮਲ ਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਧੁਰੇ ਨੂੰ ਲੱਭਣ, ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਟਿੱਕ ਜਾਣ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈ

ਧਰਮ ਦੀ ਖੋਜ ਉਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਭੁੱਖ ਤੇ ਪਿਆਸ ਜਾਗ ਉੱਠਦੀ ਹੈਧਰਮ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈਇਸ ਲਈ ਇਹ ਭਾਲ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਲਈ ਕਿੱਦਾਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਨਿਕਲਿਆ ਮਨੁੱਖ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਕ, ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਤਕ, ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈਜੇਕਰ ਧਰਮ ਨਿੱਜੀ ਪਿਆਸ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਭੁੱਖ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪਿਆਸਨਤੀਜਾ ਫੇਰ ਓਹੀ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਧਰਮ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ, ਨਿੱਜੀ ਭੁੱਖ ਤੇ ਪਿਆਸ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਜੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮੂਹਿਕ ਕਤਈ ਨਹੀਂ

ਧਰਮ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ?

ਜੇਕਰ ਧਰਮ ਦੀ ਚਲੰਤ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਨਸਾਨ ਜਿਸ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਮੰਨ ਲੈਂਦਾ ਹੈਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈਭਾਵੇਂ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਹਰ ਅਖੌਤੀ ਧਰਮ, ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਪਰਮ ਪਿਤਾ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਤੇਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਲੱਭ, ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਹੀ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਉਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੀ ਥੁੜਿਆ ਹੈ? ਚਲੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਨਜਿੱਠ ਲਈਏਮੇਰੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਸਦੇ ਦੋ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਹਨ

ਇੱਕ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਜਨਮ ਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤਕ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਰਹੱਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਹਤਾਜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈਇਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੈ? ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਦੋਂਹ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਕੇ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਿਆ ਇਨਸਾਨ ਸਮੂਹਕ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੈ, ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਵਿੱਚ ਫਸ, ਅਖੌਤੀ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਰਦਾ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈ, ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈਪਰ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦਾਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਇਸਦੇ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਗ਼ਲਤ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਨਿੱਜੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈਯਾਤਰਾ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ (ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਦਾ ਸਾਥ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ) ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ, ਅਸਲ ਰਸਤਾ ਤਾਂ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਨਾਪਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੌਤ ਦੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈਮੌਤ ਦੀ ਸਦੀਵੀ ਯਾਦ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮੋਕਸ਼ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ

ਦੂਜਾ, ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਬੜੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਹੈਇਨਸਾਨ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰਕ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ, ਜਿਸ ਅਨੰਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮਾਰਿਆ-ਮਾਰਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈਉਸੇ ਸੁਖ ਤੇ ਅਨੰਦ ਵਾਸਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਕਾਇਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲਦਾ ਹੈਉਹ ਸੰਪੂਰਨਤਾ, ਉਹ ਅਨੰਦ ਕੀ ਹੈ, ਕਿੱਦਾਂ ਤੇ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ, ਦਾ ਜਵਾਬ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈਉਸੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈਕਿਉਂਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਗਵਾਹ ਹਨ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂ ਪਾਇਆ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅਨੰਦ ਉਪਲਬਧ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਫੇਰ ਉਹ ਵੀ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, (ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।) ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਇੱਕ ਐਸੇ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਚਾਹ ਪੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਜਿਸ ਦੀ ਇੱਕ ਸਾਲ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ, ਇੱਕ ਮਿਲੀਅਨ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਡਾਲਰ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀਆਦਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਦਾ ਸੀਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮੈਂਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਬੈਠਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਭਾਜੀ, ਤੁਸੀਂ ਐਨੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹੋਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹੁਣ ਤਕ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂਜੇਕਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਕੀ ਉਮੀਦ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹੋਗੇ?’ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘ਭੈਣ ਜੀ, ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਅਨੰਦ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਹਾਂ ਮੈਂਨੂੰ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੈਸਾ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਦੇ ਸਕਦਾ ਸੀਪਰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਭਟਕਣਾ, ਕੋਈ ਅਤ੍ਰਿਪਤੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਟਿਕ ਕੇ ਬਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ।’

ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਕ ਅੱਪੜਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ

ਜੇਕਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਕ ਅਪੜਨਾ ਹੀ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਮੰਨ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਅਖੌਤੀ ਧਰਮ ਰਸਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਮੰਜ਼ਲ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਰਸਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਕੋਲੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜਿਹੜਾ ਸੌਖਾ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇ, ਚੁਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈਪਰ ਅਸੀਂ ਸਭ ਉਹੀ ਰਸਤਾ ਚੁਣਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਾਡੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾਭਾਵੇਂ ਉਹ ਸਾਡੇ ਘਰ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ

ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਕ ਅੱਪੜਨ ਦੇ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਹਨ: ਸਮਰਪਣ ਤੇ ਸੰਕਲਪਰਸਤਾ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਹਿਸਾਬ ਸਿੱਧਾ ਤੇ ਸਰਲ ਹੈਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਭਰਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਸਤੇ, ਆਪਣੇ ਹਉਮੈਂ ਦੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ‘ਮੈਂਦੇ ਵਿਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ‘ਤੂੰਪਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ‘ਮੈਂਜਾਨੀਕਰਤੇਦਾ ਭਾਵਜਦੋਂ ਤਕ ‘ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਹੈਬਾਕੀ ਰਹੇਗਾ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹੇਗੀਨਾਨਕ ਦਾ ‘ਤੇਰਾ ਤੇਰਾਕਿਸ ਨੂੰ ਭੁੱਲਿਆ ਹੈ?

ਆਓ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਰਪਣ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰੀਏਇਸ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਆਪਣਾ ਅਹੰਕਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ, ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈਉਹ ‘ਜਿਵ ਜਿਵ ਹੁਕਮੁ ਤਿਵੈ ਤਿਵ ਕਾਰਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈਉਸਦੇ ਅੱਥਰੂ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ’ਤੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਿਗਦੇ ਹਨਭਗਤ ਪੀਪਾ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਮੀਰਾ, ਤੁਲਸੀ ਦਾਸ, ਤੁੱਕਾ ਰਾਮ, ਗੋਰਖ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ, ਦਾਦੂ ਦਿਆਲ ਵਰਗੇ ਭਗਤ, ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਪੁੱਜੇਸਮਰਪਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਲਈ ਪਿਆਰ ਜਾਗਿਆਤੁਸੀਂ ਉਸ ਅੱਗੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਇਜ਼ਹਾਰ ਕੀਤਾਉਸਨੇ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿਆਰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾਤੁਸੀਂ ਉਸਦੇ ਦੇਣਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਕਰ ਦਿਓਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਮੰਗਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੇ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹੋ ਜਾਵੋਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਮੰਗੋਜੇਕਰ ਮੰਗ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈਪਿਆਰ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾ ਹੀ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਹੈਜੇਕਰ ਮੰਗ ਹੈ ਤਾਂ ਕਲੇਸ਼ ਹੋਵੇਗਾਤੁਸੀਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੋਈ ਮੰਗ ਕਰੋਗੇ ਤੇ ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂਤੁਸੀਂ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈਂ ਦਾ ਘੜਾ ਪੂਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਦਿਓਇੱਕ ਬੂੰਦ ਵੀ ਨਾ ਬਚਾਓਇੱਕ ਬੂੰਦ ਵੀ ਰਸਤਾ ਲੰਬਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀਜਦੋਂ ‘ਮੈਂਦਾ ਘੜਾ ਪੂਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਦੋਂ ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਵੇਗਾ

ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਨਸਾਨ ਸਿਰਫ਼ ਇਨਸਾਨ ਨਾਲ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਭਗਤ ਧੰਨਾ ਜੱਟ ਜੀ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ? ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਅੱਗੇ ਰੱਖ, ਉਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਰੱਬ ਲੱਭ ਲਿਆ ਸੀਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀਪਰਮਾਤਮਾ ਕਣ-ਕਣ ਵਿੱਚ ਹੈਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਕਣ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰੇ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਪਰਤੀਕ ਹਨਸੰਕੇਤਕ ਹਨਮੱਥੇ ਟੇਕਣ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਤਰੀਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਪਰਤੀਕ ਹਨਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ‘ਮੈਂਮੂਰਤੀਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ ਹੈਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਝੁਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਧਾਂ ’ਤੇ ਮੱਥੇ ਟੇਕਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀਕੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਾਂਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਸਰੀਰਕ ਅਭਿਆਸ ਕਹਾਂਗੀਪਰ ਕੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈਂ ਉੱਥੇ ਛੱਡ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ? ਭਾਵੇਂ ਮੰਦਰ ਜਾਵੋ ਜਾ ਗੁਰਦਵਾਰੇ, ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਬੇਸ਼ਕ ਕਿਸੇ ਬੂਟੇ ਨੂੰ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦਰਖ਼ਤ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਦਿਓ, ਪੂਰੇ ਅਹੁਭਾਵ ਨਾਲ, ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਨਾਲਇਸ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕਿਤੂੰਹੀ ਹੈਂਮੈਂਨਹੀਂ ਹਾਂਸੰਪੂਰਨ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੀ ਹੈ ਕਿਤੂੰਹੀ ਹੈਂਮੈਂਨਹੀਂ ਹਾਂ

ਝੁਕਣਾ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈਸਰੀਰਕ ਝੁਕਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸੌਖਾ ਹੈਜਿਵੇਂ ਪਰੇਡ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਈਏਪਰ ਸਰੀਰਕ ਝੁਕਣ ਨਾਲ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਨਹੀਂ ਵਾਪਰਦਾਤਾਹੀਂ ਤਾਂ ਸੈਂਕੜੇ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮੰਦਰਾਂ, ਮਸੀਤਾਂ, ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਤੇ ਗਿਰਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਝੁਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਇੱਕ ਇੰਚ ਵੀ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇਝੁਕਣਾ ਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਪਵੇਗਾਸਰੀਰਕ ਝੁਕਣਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੈਇਸ ਨਾਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਡਿਗਰੀ ਲੈਣ ਲਈ ਹੋਰ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀਹੋਰ ਜਮਾਤਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ

ਅੰਦਰੋਂ ਝੁਕਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੈ ਪ੍ਰੇਮਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਹੰਝੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਪੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਝੁਕਣਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਨਸਾਨ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਵੀ ਉਹੀ ਪੀੜ ਤੇ ਹੇਰਵਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹੀ ਪ੍ਰੇਮ, ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਸੱਚੇ ਪਿਤਾ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਵਲ ਰੁੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਵੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਇਸ਼ਕ ਮਿਜਾਜ਼ੀ, ਇਸ਼ਕ ਹਕੀਕੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਅਸੀਮ ਮਹਿਬੂਬ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇਖ਼ਸਮਆਖਿਆ ਹੈਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਦਾ ਇਨਸਾਨੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿੱਚ ਪੈਣਾ, ਉਸਦੀ ਨਾਸਮਝੀ ਹੈਉਸ ਕੋਲ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਤੜਪ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਐਨੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਤੇ ਸੰਪੂਰਨਤਾ, ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਨਾਲ ਹੋਣੀ ਹੈਤਾਹੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਤਕ ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆਤਾਂਹੀ ਤਾਂ ਤਕਰੀਬਨ ਹਰ ਇਨਸਾਨ, ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਹੈ

ਦੂਸਰਾ ਰਸਤਾ ਸੰਕਲਪ ਦਾ ਹੈਸੰਕਲਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜੀਵਨ ਊਰਜਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਯਤਨ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨਮਹਾਵੀਰ, ਬੁੱਧ, ਪਤੰਜਲੀ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਹੈਪਰ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾਕਿਉਂਕਿ ਸੰਕਲਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਤਨਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਘਾਲਣਾ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪਾਇਆ ਹੈਹਾਲੇ ਵੀ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਕਰਤੇ ਦਾ ਭਾਵ ਬਣਿਆ ਰਹੇਗਾਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤਰੀਕੇ ਜਾਂ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਪਾਉਣਾ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਮੁੱਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾਕੋਈ ਹਿਸਾਬ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਕੋਈ ਸੌਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾਫੇਰ ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਨਸਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨਸਾਨ ‘ਉਸਦੀਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਰ ਲਵੇਗਾਜਦੋਂ ਸਾਧਕ ਜਾਂ ਯੋਗੀ ਸੰਕਲਪ ਨਾਲ, ਘਾਲਣਾ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈਉਸਦਾ ਹਾਰਨਾ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਹਉਮੈਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੈਉਸਦੇ ਮਨ ਦੀ ਹਾਰ ਹੈਸੰਕਲਪ ਦਾ ਰਾਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਰਪਣ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈਜਦੋਂ ਸੰਕਲਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਦਾਅਤੇ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰੋਂ ਝੁਕ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਆਪਣੀ ‘ਮੈਂਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਰਸਤਿਆਂ ’ਤੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈਸੰਕਲਪ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀਮੈਂਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੀਮੈਂਛੱਡ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈਸੰਕਲਪ (ਜਾਨੀ ਸਾਧਨਾ) ਦਾ ਰਸਤਾ ਔਖਾ ਹੈਸਾਧਕ ਜਾਂ ਯੋਗੀ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਰਾਤ ਦੇ ਚੌਥੇ ਪਹਿਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਧਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਲੱਤ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਿੰਡੇ ’ਤੇ ਸਵਾਹ ਮਲ਼ਦਾ ਹੈ, ਬ੍ਰਹਮਚਾਰੀਆ ਸਾਧਦਾ ਹੈ, ਭਖਦੇ ਕੋਲਿਆਂ ’ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਵਰਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਛੁਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਛਿੱਲਦਾ ਹੈ ਆਦਿਇਹ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਮਿਲੇਗਾਸਰੀਰ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਹੈ? ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸਤਾਉਣਾ? ਕਿਉਂ ਤੰਗ ਕਰਨਾ? ਉਹੀ ਤਾਂ ਸਾਧਨ ਹੈਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਕੀਤੀਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦਾਣਾ ਚਾਵਲ ਹੀ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਐਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਏ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਿਰੰਜਨਾ ਨਦੀ ਪਾਰ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਸਮਝ ਲਿਆ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਨਾਲ ਮੰਜ਼ਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣ ਲੱਗੀਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਨਾਵਾਂ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂਉਸੇ ਰਾਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਮ ਨਿਰਵਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏਪਰਮਾਤਮਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾਸੰਪੂਰਣ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਆਪ ਢਿੱਲਾ ਛਡਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈਜਿਹੜਾ ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਡੁੱਬ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਅੰਤ ਵੀ ਸਮਰਪਣ ਹੈਯਤਨ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਇਨਸਾਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈਜਦੋਂ ਸੰਕਲਪ, ਸਮਰਪਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈਇਹ ਕਹਿਣਾ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈਉਸਨੂੰ ਪਾਇਆ ਜਾ ਲੱਭਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾਉਹਕੋਈ ਲੁਕਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈਉਹਤਾਂ ਪਰਗਟ ਹੀ ਹੈਉਹਤਾਂ ਹੈ ਹੀਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇਨਸਾਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਸ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਉਸਦੀਹੋਂਦ ਦੀ ਸਮਝ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਉਹਦਿਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈਉਸਨੇਕਿਤੋਂ ਆਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ

ਸਾਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਨਾਲ ਰੂਬਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈਇਸ ਕਰਕੇ ਮਨ ਉਹਨਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦਾ ਹੈਅਸੀਂ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਸਦੀਇਹਨਾਂ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ‘ਉਹ ਉਦੋਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਅਰੂਪ ਹੈਪਰ ਮਜ਼ੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਦਿਸਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨ ਵਿਸਰਜਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈਜਦੋਂ ਮਨ ਹੀ ਵਿਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਵੇਖੀਆਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨਫੇਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕ ਬੜੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀ, ਇੱਕ ਉਰਜਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਤਿਅਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਮ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ!

*****

(ਨੋਟ: ਹਰ ਲੇਖਕ ‘ਸਰੋਕਾਰ’ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਦੀ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਸੰਭਾਲਕੇ ਰੱਖੇ।)

(2342)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.gmail.com)

About the Author

ਰੂਪੀ ਕਾਵਿਸ਼ਾ

ਰੂਪੀ ਕਾਵਿਸ਼ਾ

Roopy Kavisha (M.A., M.Ed.M.Phil., OCT, TESLRECO)
Brampton, Ontario, Canada.

Email: (roopykavisha@gmail.com)