“ਅਗਲਾ ਪਿਛਲਾ ਕੋਈ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ...”
(2 ਫਰਵਰੀ 2019)

ਨਿਰਵਾਣ ਕੀ ਹੈ? ਗੌਤਮ ਸਿਧਾਰਥ ਮੁਤਾਬਿਕ ‘ਜਿਸਦਾ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਹੈ, ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉਲਟ ਵਰਤਾਓ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਉਹ ਨਿਰਵਾਣ ਪਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ।’ ਅੱਜ ਤੋਂ 2600 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ (563 ਈਸਾ ਪੂਰਵ) ਰਾਜ ਕੁਮਾਰ ਗੌਤਮ ਦਾ ਜਨਮ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨਿਪਾਲ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਕਪਿਲਵਤੂ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸੁਧੋਦਨ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਸੋਨੇ ਦੇ ਪੰਘੂੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਝੂਟੇ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਦੇ ਹਰ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਐਸ਼ ਆਰਾਮ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸੁੰਦਰ ਮਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਵਿਦਵਾਨ ਆਉਂਦੇ। ਉੁਸ ਲਈ ਗਰਮੀ ਸਰਦੀ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬੀ ਕਮਲ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਤਲਾਅ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਇੰਨੀਆਂ ਸੁੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੌਤਮ ਦਾ ਮਨ ਸਦਾ ਬੇਚੈਨ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਜ਼ਿਦ ਕਰਕੇ ਸਜਾਵਟੀ ਰੱਥ ’ਤੇ ਉਹ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆ ਦੇਖਣ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਕੁੱਬਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰਥੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਬੁਢਾਪਾ ਹੈ। ਅਰਥੀ ਜਾਂਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਰਥੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸਾਰਥੀ ਨੂੰ ਅਨੇਕਾਂ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ, ਬੁਢਾਪਾ ਕੀ ਹੈ, ਮੌਤ ਕੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਦੁਖੀ ਕਿਉਂ ਹਨ ਆਦਿ, ਆਦਿ।

ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਸੋਚਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਪੁੱਛਦਾ ਪਰ ਅਧਿਆਪਕ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦੇ ਸਕਦੇ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਨਿਆਸੀ ਸਾਧੂ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਾਂਤਵਾਸ ਵਿੱਚ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਭੇਤ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੌਤਮ ਦੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜੇ ਸੁਧੋਦਨ ਨੇ ਉਸਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਿਆਂ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ 16 ਸਾਲ ਦੀ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ। ਗੌਤਮ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਬੰਧਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੋੜਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਲੜਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਹੁਲ ਰੱਖਿਆ। ਰਾਹੁਲ ਦਾ ਮਤਲਬ ਬੰਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਦਾਅਵਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਚੁਪੀਤੇ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਦੇ ਸੌਣ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰਾਹੁਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾਈ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਅ ਭਰਕੇ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਮਹਿਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਕਥਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਰੋਹਿਣੀ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੋਏ ਝਗੜੇ ਕਾਰਨ ਜਦ ਯੁੱਧ ਵਾਲੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਗੌਤਮ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਰਾਹ ਚੁਣਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲੇ ਦਾ ਰਾਹ ਚੁਣਿਆ ਅਤੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬਾਦ ਵਿੱਚ ਯੁੱਧ ਤਾਂ ਟਲ ਗਿਆ ਪਰ ਗੌਤਮ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਪਾਂਧੀ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਆਦਮੀ ਭੇਜੇ ਪਰ ਉਹ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਇਆ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਕੇ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਰਾਹ ਪਿਆ ਰਿਹਾ। (ਨਿਰਵਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪਿਛੋਂ ਉਹ 17 ਸਾਲ ਬਾਦ ਉਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਜਦ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਦੀਕਸ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ।)

ਸਾਰੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਵਿੰਧੀਆਚਲ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਧੂ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਨ ਲੱਗਾ ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਗੌਤਮ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਨਾ ਸਕੇ। ਭਾਰਤੀ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਰੀਸੇ ਉਸਨੇ ਘੋਰ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ, ਵਰਤ ਰੱਖੇ। ਉਸਦੇ ਪੰਜ ਚੇਲੇ ਹਰ ਵਕਤ ਉਸਦਾ ਖਿਆਲ ਰੱਖਦੇ। ਉਸਦਾ ਜੱਸ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਗਿਆ ਪਰ ਉਹ ਅਜੇ ਤੱਕ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ। ਪਤਾ ਲੱਗਣ ’ਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੇਸ ਕਟਵਾ ਦਿੱਤੇ, ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹ ਭੁੱਖੀ ਤਿਹਾਈ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ। ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੰਨੇ ਕਸ਼ਟ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਾ ਹੋਇਆ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੌਤਮ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਡਿਗਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀਕਿ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇ ਖੀਰ ਦਾ ਕਟੋਰਾ ਉਸ ਅੱਗੇ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਖੀਰ ਖਾਧੀ ਅਤੇ ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਰਤ ਵਗੈਰਾ ਸਭ ਫਜ਼ੂਲ ਹਨ। ਜੇ ਅੱਜ ਮੈਂ ਆਹ ਖੀਰ ਨਾ ਖਾਧੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਅੰਤ ਸਮਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਇਹ ਤਪੱਸਿਆ ਵਗੈਰਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਪੰਜੇ ਚੇਲੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਨਾਰਸ ਚਲੇ ਗਏ।

ਗੌਤਮ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਤੰਦਰੁਸਤ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨਾਲ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਸੱਚ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਲਗਾਤਾਰ ਸੋਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵਧਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਜਿਹਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੂਕ ਉੱਠਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਮੈਂਨੂੰ ਤਲਾਸ਼ ਸੀ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਹੀ ਕੁਝ ਗੌਤਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। 36 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਜਦ ਉਹ ਗਯਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗਲਤਾਨ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਸਲ ਜੀਵਨ ਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਰਾਤ ਆਪਣੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਅਨੁਭਵ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਹ ਗਿਆਨ ਵੰਡਣ ਤੁਰ ਪਏ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਨਾਰਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਉਹਨਾਂ ਪੰਜ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰਨਾਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੁਟੀਆ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿੱਦਿਆਲਾ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਇੱਛਕ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਤਰਕ ਅਤੇ ਦਲੀਲ ਰਾਹੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ, ਵੇਦਾਂਤ, ਨਰਕ ਸਵਰਗ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਆਦਿ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀਆਂ ਧਜੀਆਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਪਰਮਾਤਮਾ ਜਾਂ ਰੱਬ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ ਦੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਕੀਰਤੀ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਈ। ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਰਾਜਾ ਸੁਧੋਦਨ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਆਇਆ ਕਿ ਉਹ ਕਪਿਲ ਵਸਤੂ ਵਿਖੇ ਆ ਕੇ ਗਿਆਨ ਵੰਡੇ। ਉਹ ਹੌਲੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਕਪਿਲ ਵਸਤੂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਰਾਜੇ ਸੁਧੋਦਨ ਨੇ ਗੌਤਮ ਦੀ ਪਤਨੀ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੂੰ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਪਰ ਉਸਨੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸੁਧੋਦਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੇਟੀ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕਸ਼ਟ ਝੱਲੇ ਹਨ ਤਾਂ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪਿਤਾ ਜੀ, ਉਸਨੇ ਕਸ਼ਟ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਝੱਲੇ ਹਨ ਪਰ ਜੋ ਕਸ਼ਟ ਮੈਂ ਭੋਗਿਆ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕੌਣ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ’ਤੇ ਗੌਤਮ ਨੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਦੇ ਮਹਿਲ ਅੱਗੇ ਉਸਨੇ ਭਿਖਸ਼ੂਆ ਵਾਲਾ ਕਟੋਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ਜਜਮਾਨ ਭਿੱਖਿਆ ਦਿਓ। ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਰਾਹੁਲ ਅੱਗੇ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਬੱਸ ਇਹ ਹੀ ਹੈ। - ਇਹ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਾਰਸ ਹੈ, ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਨੂੰ ਗੌਤਮ ਨੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ। ਰਾਹੁਲ ਦੂਰ ਤੱਕ ਗੌਤਮ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦਾ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਪਲੋਸ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ, ‘ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਕਿੰਨੇ ਸੋਹਣੇ ਐ ਓ ਮੰਗਤੇ ਪਿਤਾ।

ਸਾਰਾ ਕਪਿਲ ਵਸਤੂ ਇਹ ਮਨਮੋਹਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਗੌਤਮ ਆਪਣੇ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਜਨਮ ਭੂਮੀ ਦੀ ਆਖਰੀ ਫੇਰੀ ਪਾ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਆਪਣਾ ਬਚਪਨ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਧਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਇਸ ਸਮੇਂ ਅਦਭੁੱਤ ਚਮਤਕਾਰ ਦਿਖਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੈਗੰਬਰ ਮੂਸਾ ਯਹੂਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਸੁਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਬੌਧਿਕ ਹਿਲਜੁਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਈਸਾ ਤੋਂ ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।

ਈਸਾ ਤੋਂ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰੀਅਨ ਲੋਕ ਮਧ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ। ਉਦੋਂ ਇਸ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਰੰਗ ਦੀ ਜਾਤੀ ਦਰਾਵੜ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ। ਇਹ ਜਾਤੀ ਸੱਭਿਅਕ ਪੱਖੋਂ ਕਾਫੀ ਉੱਚੀ ਸੀ ਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਆਰੀਅਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀ। ਆਰੀਅਨਾਂ ਨੇ ਦਰਾਵੜਾਂ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਖਦੇੜ ਦਿੱਤਾ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੂਦਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਆਰੀਅਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੀ। ਰਾਮ ਚੰਦਰ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਆਦਿ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਉਪਜ ਹਨ। ਆਰੀਅਨ ਨੇਤਾ ਇੰਦਰ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਰਾਵੜ ਮਾਰੇ ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੇਦਾਂ ਪੁਰਾਣਾ ਵਿੱਚ ਸੁਰ-ਅਸੁਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸੁਰ (ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਦੇਵਤੇ, ਅਸੁਰ ਸ਼ਰਾਬ ਨਾ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਰਾਖਸ਼) ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਆਰੀਅਨ ਗਰੰਥ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਵਰਗੇ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਗੀਤਾ, ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਣਾਂ ਬ੍ਰਹਿਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। । ਗੌਤਮ ਦੇ ਸਮੇਂ 600 ਈਸਾ ਪੂਰਵ ਇਹ ਜਾਤ ਵਰਣ ਵੰਡ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰਾਂ ’ਤੇ ਸੀ। ਗੀਤਾ ਦੇ ਕਲਪਿਤ ਪਾਤਰ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਰਾਹੀਂ ਚਾਰੇ ਵਰਣਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਗੌਤਮ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੌਤਮ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੌਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਪਾਲੀ ਵਿੱਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ਅਤੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। (ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ ਪਹੁੰਚਾਈ ਸੀ)

ਗੌਤਮ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮੈਂ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਹਾਂ। ਸਮਾਜਿਕ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਜਾਤ ਵਰਣ ਸਭ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਤਮਾ ਜਾਂ ਰੂਹ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ। ਆਤਮਾ (ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਨ) ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਅਖੌਤੀ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅੱਗੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਗਲਾ ਪਿਛਲਾ ਕੋਈ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਭਿਖੂਆਂ ਵਰਗਾ ਗੇਰੂਆ ਲਿਬਾਸ ਪਾਉਂਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੰਗਣ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਹੀ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਰੱਬ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਖਾਹਿਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੀ ਨਿਰਵਾਣ ਪਦ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ (ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ) ਦੀ ਸਫ ਲਪੇਟ ਦਿੱਤੀ ਸਗੋਂ ਇਹ ਗਵਾਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਤਿੱਬਤ, ਚੀਨ, ਮੰਗੋਲੀਆਂ, ਕੋਰੀਆ, ਵੀਅਤਨਾਮ ਅਤੇ ਜਪਾਨ ਤੱਕ ਫੈਲ ਗਿਆ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਬੋਧ ਭਿਖੂ ਬਣਾ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਲੰਕਾ ਭੇਜੇ। ਬੁੱਧ ਉਪਦੇਸ਼ ਪੱਥਰ ਸਤੰਭਾਂ ’ਤੇ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਲਾਏ। ਉਹਨਾਂ ਪਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁੱਧ ਭਿਖਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 400 ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੀ ਇੱਦਾਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿੰਨਾ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆਈਆਂ।

1400 ਸਾਲ ਤੱਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਫਲਦਾ ਫੁੱਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਠਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਹਿੰਦੂ ਮੱਤ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੰਭਲੇ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਆ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਦਾ ਲਾਹਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਕੇ ਨਕਲੀ ਬੋਧ ਭਿਕਸ਼ੂ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੀ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਬੋਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਿੰਸਕ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਬੋਧੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬੋਧੀ ਮੱਠ ਢਾਹ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਫਿਰ ਮੰਨੂ ਸਿਮਰਤੀ ਰਾਹੀਂ ਜਾਤਪਾਤ - ਵਰਣ ਵੰਡ ਪ੍ਰਚਲਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਵਾਂਗ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਕਾਰ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਜਾਤ ਵਰਣ, ਛੂਆਛਾਤ ਨਫ਼ਰਤ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਵਰਗਿਆਂ ਦੇ ਸੁਹਿਰਦ ਯਤਨਾਂ ਸਦਕਾ ਇਸਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਅਜੇ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਦਾ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਹੈ।

ਬੁੱਧ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਅਵਤਾਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਤਹਿਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦਾ 24ਵਾਂ ਅਵਤਾਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਰਾਮਾਤੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਬੁੱਧ ਦੀ ਬੁੱਤ ਪੂਜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਹੋਈ। ਮਰਨ ਸਮੇਂ ਬੁੱਧ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਚੇਲੇ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਸਹਿਜਤਾ ਨਾਲ ਲਵੋ। ਜਨਮ ਵਾਂਗ ਮੌਤ ਵੀ ਇੱਕ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਮੁਰਗਾਈ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਵੀ ਇਸ ਤੋਂ ਨਿਰਲਿਪਤ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਨਿਰਵਾਣ ਪਦ ਹੈ। ਅਠਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਜੁੰਡਲੀ ਨੇ ਵੇਦਾਂ ਪੁਰਾਣਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਚੁਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨ, ਪੁਨਰ ਜਨਮ ਅਤੇ ਨਰਕ ਸਵਰਗ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ।

ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ ਨੇ 483 ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ 80 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਬਹਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੈਤਾਨ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁੱਠੇ ਲਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਾਰਨ ਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਨਿਯਮ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਰੱਬ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਬਾਰੇ ਬੁੱਧ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਨ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਨ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਦੀ ਮਾਸੀ, ਮਹਾਂ ਪਰਜਾਪਤੀ (ਜਿਸਨੇ ਗੌਤਮ ਦੀ ਮਾਂ ਮਹਾਂ ਮਾਇਆ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਜਦ ਉਹ ਸੱਤਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੀ, ਮਾਂ ਬਣ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਸੀ ਵੀ) ਭਿਕਸ਼ਣੀ ਬਣ ਕੇ ਬੁੱਧ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ। ਬੁੱਧ ਦੀ ਪਤਨੀ ਯਸ਼ੋਧਰਾ ਅਤੇ ਬੇਟਾ ਰਾਹੁਲ ਵੀ ਭਿਕਸ਼ੂ ਬਣ ਕੇ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਰਹੇ।

*****

(1471)

(ਸਰੋਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਲਈ: This email address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it.om)